Wieleń jest uroczo położonym nad brzegami Noteci miastem o średniowiecznym rodowodzie. Pamiątką po wielowiekowej historii jest częściowo zachowany średniowieczny układ miasta, z rynkiem i wąskimi uliczkami w śródmieściu. Liczba mieszkańców miasta wynosi prawie 6000 mieszkańców, a całej gminy ,której Wieleń jest stolicą ponad 12 000 osób. Dużo ciekawych informacji o przeszłości miasta przynosi wydany w XIX wieku Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, w którym czytamy co następuje:
miasto nad Notecią na lewym brzegu, do 5 000 mieszkańców, ludność przeważnie niemiecka. w 1831 r. 282 domy, 3209 mieszkańców ( 644 katolików, 1062 protestantów, 1503 Żydów), w 1837 r. 3288 mieszkańców – 1908 chrześcijan i 1380 żydów. W mieście kościół katolicki, ewangelicki, synagoga, szpital. Jest to starożytny gród pomorski. Bolesław Krzywousty zdobył w 1109 r. Wieleń, w którym zamknął się Gniewomir czarnkowski. W dokumentach pojawia się w 1213 r. niejaki Thomas – kasztelan wieleński. W 1228 r. syn Władysława Odonicza nadaje klasztorowi w Lubiążu 3000 łanów obszaru w jednym kawałku „w ziemi wieleńskiej koło Lubczesko i Bytin” . W 1233 r. kolejne nadanie wspomina o zamku w Wieleniu. W 1234 r. podział ziem między braci, Wieleń jednym z grodów należących do Władysława. W dokumencie z 1239 r. książę nakazuje klasztorowi założyć trzy miasta przy trzech wsiach, które należy obsadzić osadnikami. W 1257 r. kasztelanem w Wieleniu jest Andrzej.
W 1331 r. kasztelan Wincenty obiecuje margrabiemu brandenburskiemu, że w razie napaści króla polskiego na margrabiego nie wpuści króla do swych zamków „ Vellenen et castri Tzernekow”. W 1335 r. bawi w mieście król Polski Kazimierz Wielki z okazji ślubu swej córki z Ludwikiem synem cesarza, bratem margrabiego brandenburskiego. W 1515 r. Zygmunt Stary nadał Łukaszowi Górka gród wieleński wraz z miastami Wieleń i Wronki i okolicznymi wsiami. Wieleń był kolejno w posiadaniu rodów Czarnkowskich, Kostków, Grudzińskich, Opalińskich, Sapiehów, von Blankenburg i Schulenburg.
Kościół parafialny pierwotnie drewniany p.w. Św. Michała istniał już w XV w. Zofia z Herburtów Czarnkowska po zakupie od swego męża Jana Czarnkowskiego miasta Wielenia buduje nowy murowany w 1615 r. Przy nim kaplica grobowa jej rodziny. Przy kościele kaplica św. Anny i bractwo tejże świętej. W kaplicy Czarnkowskich dwie tablice grobowe: Zofii Herburt (zmarła 1631) oraz jej syna – Jana Kostki ( zmarł 1624) starosty lipieńskiego. Portret Piotra Sapiehy z Lachowic zmarłego w 1771 r. Księgi kościelne zachowane od 1765 r. Przy kościele istniał szpital dla ubogich ufundowany razem z budową kościoła oraz szkoła parafialna. W XVIII w. wybudowano kościół ewangelicki i synagogę. Pałac wybudowany w 1771 r. Parafia Wieleń, dekanat czarnkowski liczyła w 1873 r. 3300 dusz. Dobra wieleńskie w 1840 r. składały się z następujących wsi:
Wieleń -11 dymów i 182 mieszkańców, Benglowo I i II ( folwarki), Dzierzno wielkie i Małe, Erbernia, Dębowa Góra, Wiżany, Wolsztyn, Huta Szklana, Zielonowo, Janpol, Borek, Koty wielkie, Małe, Hamernia, Laski Stare i Nowe (folwark), Kałądek, Łokacz, Marylin, Myszki ( Mniszek), Wesołów ( Nowe Osieczno), Nowe Dwory, Przysieki, Sielichów, S. Hamernia, Stefanowo (folwark), Zwierzyniec i kilkudziesięciu drobnych osad, młynów i fabryk.
W końcu XIX wieku badacz kultury ludowej Oskar Kolberg będąc w Wieleniu notował:
„Wieleń nad Notecią, miasto niemieckie niemal zupełnie, ma 2 kościoły (katol. i ewangel.) i synagogę. W pierwszych latach XII wieku, a może i dawniej, stał w Wieleniu zamek Pomorski, który podług podania, dla wielości jeleni w okolicach znajdujących się, Wieleniem nazwano. Zamek ten w r. 1107 zdobył na Pomorzanach Bolesław Krzywousty. Prawo miejskie miał Wieleń otrzymać w r. 1230. Kościół założyła r. 1615 Zofija z Herburtów Czarnkowska, i zwłoki jej tu spoczywają. Za miastem (na północ) po prawej stronie Noteci stoi pałac wystawiony przez Piotra ks. Sapiehę w r. 1771 z pięknym ogrodem”.
W 1783 r. Wieleń padł pastwą ogromnego pożaru, który postawił pod znakiem zapytania dalsze istnienie miasta; spłonęły 72 domy i 44 spichlerze i stajnie. O pożar oskarżono dwóch handlarzy żydowskich nocujących w domu Icka Hirscha.
Na odbudowę miasta Fryderyk wielki przeznaczył duże sumy, z zastrzeżeniem, że Żydzi nie mogą budować domów , bo „ nie są potrzebni”.
W 1908 r. do miasta Wieleń przyłączono Arndshof ( folwark) liczący w 1895 r. 48 mieszkańców.
Na kartach historii Wieleń pojawia się w 1108 r. , kiedy nastąpiło oblężenie grodu przez wojska Bolesława Krzywoustego. Zamknął się w nim zdradziecki Gniewomir czarnkowski. Bolesław z zajętych ziem utworzył nowe terytorium –territorium Wellense.
Około 1226 r. klasztor w Lubuszu, któremu władca przekazał te ziemie, osiedla pierwszych kolonistów niemieckich w okolicy. Miasto otrzymuje prawo niemieckie ?????
W połowie XVI wieku władający Wieleniem ród Górków wprowadza protestantyzm na podległym sobie terenie.
W 1642 Aleksander Mikołaj Szembek –Kostka zwalnia mieszczan od wszelkich powinności na rzecz pana, poza obowiązkiem koszenia jednej z łąk ( którą mieszkańcy kosili według kolejności) . w 1673 Stefan Grudziński włącza wiele okolicznej ziemi do obszaru miasta.
W latach 80-tych XVIII wieku Sapieha sprzedaje dobra Wieleń rodowi von Blankensee. W latach 1855 do 1945 należały one do rodu von Schulenburg.
Ewangelicy
Długa jest historia ewangelików w Wieleniu .Ewangelicy – luteranie pojawili się w Wieleniu w połowie XVI w. za panowania rodu Górków. 19 listopada 1680 r. właściciel miasta i dóbr Podstolice Stefan Adam Grudziński wydał przywilej na budowę kościoła i szkoły. Postawiono je wkrótce na rynku. W przywileju była zgoda na osobnego pastora dla gminy, lecz aż do 1745 r. ewangelicy w Wieleniu korzystali z posługi pastora z Kocienia Wielkiego. W tym roku książę Piotr Sapieha w poszerzonym przywileju dał nakaz zamieszkania pastora we Wieleniu. Zażyczył sobie na to stanowisko pastora z Kocienia Wielkiego- Hanischa, który był zarazem lekarzem księcia. Wyznaczył granice parafii i jej dochody. Pierwszy kościół ewangelicki spłonął podczas wielkiego pożaru miasta w nocy z 4/5 maja 1783 r. Król Fryderyk II darował 39 900 marek na budowę nowego. Kościół wybudowano na tzw. Nowym Mieście razem ze szkołą i domem pastora.
Kościół filialny znajdował się w Herburtowie. Do parafii należały: zamek Wieleń, Miały, Wrzeszczyna, Rosko (z domem modlitwy) – razem 3650 dusz. Filia w Herburtowie (4 miejscowości) liczyła 785 dusze ewangelickie.
Zwiedzanie Wielenia
Stara zabudowa miasta zlokalizowana jest w pobliżu Noteci, wokół dawnego rynku. Osią średniowiecznego miasta była dzisiejsza ul. Kościuszki.
Ostrowie
Książe Piotr Sapieha w XVIII w. utworzył majątek zwany Ostrowo. Z centrum Wielenia połączyła go ul. Staszica. Stanął przy nim jeden z najciekawszych budynków Wielenia – Willa Gertruda ze szczytem ozdobionym figurami orła i maszkaronem.
Figura św. Wawrzyńca, postawiona przez Sapiehę.
W pobliżu DPS znajduje się kapliczka z XVIII w. z figurą św. Wawrzyńca. Figura mieści się w oszklonej niszy pod dwuspadowym daszkiem. Kapliczka zniszczona przez Niemców w początkach okupacji, odbudowana została w 1945 r.
Zakład Opiekuńczy Caritas
Na terenie zwanym Ostrowem (dawna wyspa na rozlewiskach Noteci) w XVIII w. Piotr Sapieha wybudował dwór wraz z budynkami gospodarczymi. W połowie XIX w. założenie zakupił Aleksander Beheim von Schwarzbach, który w 1852 r. otworzył w budynkach dworskich szkołę średnią zwaną Pedagogium Ostrau. Po jego śmierci działalność kontynuowali synowie. Do najbardziej znanych absolwentów szkoły należy Paul von Hindenburg – prezydent Rzeszy Niemieckiej w latach 1925-1934.
Po I wojnie, kiedy Wieleń wszedł w skład II Rzeczpospolitej, Pedagogium zlikwidowano; na jego miejscu działało 1922-1930 Męskie gimnazjum humanistyczne.
Początki zakładu sięgają 1933 r., kiedy od Towarzystwa Kolejowego Siostry Franciszkanki zakupiły dawny majątek Ostrowo. Szybko przystąpiono do remontu zniszczonych na zewnątrz i wewnątrz budynków. Do prac zatrudniono przeszło 100 osób z okolicy; wiele prac siostry wykonały same. W listopadzie 1933 r. przybył pierwszy transport pensjonariuszy z Warszawy; śmiertelność byłą tak duża, że założono przyzakładowy cmentarz. Przed wojną zakład prowadził własną hodowlę rzeźnię, wędzarnię. W 1940 r. Niemcy nakazali opuszczenie obiektu; wszyscy pensjonariusze zakładu musieli wyjechać do Warszawy, pozostała tylko część sióstr. Siostry pow®óciły do Wielenia w 1945 r. na krótko, bo zakłąd upaństwowiono; własność odzyskały w latach 90-tych XX w.
Cmentarz podopiecznych Domu Pomocy
Na tyłach zakładu znajduje się założony w latach 30-tych cmentarz dla podopiecznych Domu Pomocy Caritas oraz sióstr franciszkanek. Rzędy pobielanych krzyży……
Budynki Urzędowe na Ostrowie
W związku z utworzeniem powiatu wieleńskiego, w mieście ulokowano liczne urzędy i instytucje. Jednym z Urzędów był Distrikt Amt ( Urząd Dystryktu); na jego potrzeby postawiono dwa okazałe budynki przy ul. Chopina. W jednym obecnie działa przychodnia lekarska; jest to budynek z charakterystycznym szachulcowym szczytem. Drugi z budynków nakryty wysokimi dachami, z niewielką wieżyczką, w której mieści się klatka schodowa.
Dawny Sąd Grodzki
Wybudowano w końcu XIX w., po utworzeniu powiatu wieleńskiego w 1887 r. Budynek z czerwonej cegły, dwupiętrowy z oknami dawnej Sali rozpraw na pierwszym piętrze.
Dom szachulcowy –Szkolna 3
Piętrowy budynek z czerwonej cegły z doskonale widoczna konstrukcją ścian.
Pomnik ofiar II Wojny Światowej
Postawiony w 1966 r., upamiętniał początkowo 12 mieszkańców ziemi wieleńskiej zamordowanych w latach II wojny przez Niemców. Na marmurowym cokole tablice upamiętniające żołnierzy wojny obronnej 1939 r. oraz osoby zamordowane w obozach koncentracyjnych.
Skrajem łąk nadnoteckich do wieży Bismarcka
Ulica Błonie biegnie po zarysie dawnej zabudowy miasta średniowiecznego, zabudowa kalenicowa z końca XVIII w. i początku XIX w.
Dawny Vorschussverein – bank
Budynek z 1909 r. o formach secesyjnych, nakryty dachem mansardowym; w fasadzie umieszczono rzeźby głów
Dawny cmentarz ewangelicki z kaplicą
Cmentarz zdewastowany, zarośnięty, nieliczne ślady nagrobków; w dobrym stanie zachowała się dawna kaplica cmentarna, która obecnie użytkowana jest przez katolików i włączona została w obręb cmentarza katolickiego.
Strzelnica Bractwa Kurkowego
W 1645 r. zgodę na założenie Bractwa Kurkowego w Wieleniu wydał król polski Jan Kazimierz. Przywilej nadany został przez Aleksandra Mikołaja Kostkę.
Obecna siedziba bractwa wzniesiona został w 1850 r.
Arndtowo
Dawna posiadłość rodu Arndt przyłączona w 1908 r. do miasta. Na terenie dużego parku dworek z pocz. XX wieku- obecnie siedziba Zespołu Szkół.
Komisariat policji powiatowej z XIX w.
W sąsiedztwie Arndtowa postawiono w związku z utworzeniem powiatu wieleńskiego, komisariat policji z mieszkaniami dla policjantów.
Poczta cesarska
Budynek z końca XIX w. charakterystyczna budowla z czerwonej cegły, na jednym ze szczytów herb miasta.
Siedziba dawnego starostwa
Utworzony w 1887 r. powiat wieleński potrzebował siedziby swoich władz; wybudowano ją pod koniec XIX w. w stylu neorenesansu. Obecnie mieści się tu Dom Pomocy Społecznej.
Szkoła Powszechna
Początek XX w. rozpoczyna erę szkolnictwa powszechnego, zamiast osobnych szkół wyznaniowych . W 1906 roku rozpoczyna się budowa szkoły mającej pod jednym dachem pomieścić dzieci wszystkich społeczności wyznaniowych Wielenia: katolików, ewangelików i żydów. Oddana do użytku w 1908 r. ,w stylu neogotyckim.
Sala gimnastyczna z wieżą pożarową
Obok szkoły wybudowano w latach 1908-1913 salę gimnastyczną, z wieżą wykorzystywaną przez strażaków do ćwiczeń. W latach I wojny w Sali był lazaret( szpital polowy dla żołnierzy).
Kościół
Pierwszy kościół p.w. Św. Wojciecha wybudowano w XII w. Jeszcze w XV w. był on drewniany. W 1615 r. staraniem Zofii Czarnkowskiej wzniesiono kościół z cegły mieszczący kaplicę rodową; przy kościele stanął szpital dla ubogich. Kościół jednonawowy, nakryty sklepieniem beczkowym, od południa kaplica Czarnkowskich. Główny ołtarz późnorenesansowy; w ołtarzu wczesnobarokowy obraz Wniebowzięcia NMP, bogata dekoracja snycerska z 1637 r. liczne obrazy i rzeźby; w podziemiach kościoła trumny m.in. Jana Kostki z XVII w. bogato zdobiona; w kaplicy epitafia Kostków.
Organistówka
W pobliżu kościoła, charakterystyczny budynek szachulcowy z połowy XIX w.
Nowe Miasto
Założone w 1673 r. dla licznie przybywających sukienników. Dla nowych w większości protestantów osadników postawiono zbór ewangelicki pośrodku placu, zburzony w roku ????
Żydzi w Wieleniu.
W przywileju z 1632 r. zapisano, że żydzi podlegają jurysdykcji zamkowej, ale powinności mają takie jak mieszczanie. W spisie mieszczan z 1655 r. na 115 nazwisk tylko 2 są żydowskie. W początkach XIX stulecia gmina żydowska liczyła ponad 1000 członków ( około 45 % wszystkich mieszkańców miasta). Początki społeczności żydowskiej sięgają XVII wieku. Około 1690 r. rabinem w Wieleniu był syn rabina poznańskiego Scheftel; w 1772 r. Salomon Levi; w 1791 Jakob Mosche. W 1772 r. wieleń był pierwszym miastem zajętym przez Prusy. Stało w nim 68 domów zamieszkanych tylko przez Żydów. Liczba żydowskich mieszkańców wynosiła wówczas 828 osób ( obok 893 chrześcijan). Wyłącznie żydom wolno było handlować zbożem, wełną, końmi, W 1787 r. zbudowano synagogę, następczynię spalonej kilka lat wcześniej poprzedniczki. Po pożarze znacznie spadłą liczba żydów w mieście; było ich 122 rodziny liczące 483 dusze. Ale w 1800 r. spośród 2603 mieszkańców miasta aż 1000 to żydzi; w 1816 na 2719 mieszkańców – 1180 żydów; w 1895 tylko 541 żydów, w 1905 r.; 497 żydów na ogólną liczbę mieszkańców 4307 osób. W początkach II wojny ta synagoga została rozebrana. W jej wnętrzu było wiele zabytkowych starych przedmiotów. Osobny cmentarz ( kirkut) założono w początkach XIX wieku, zniszczony został przez niemieckich nazistów. Społeczność żydowska Wielenia wydała kilka głośnych nazwisk:
Moritz Lazarus –urodzony w 1824 r.; bojownik o prawa żydów, inicjator „ czasopisma o psychologii narodów” . Pod jego kierownictwem odbył się pierwszy kongres żydowski w Lipsku w roku 1869 r. gromadzący przedstawicieli 60 gmin żydowskich z Europy i Ameryki. Zmarł w 1903 r. w Meran. W 1904 r. na jego domu rodzinnym miasto Wieleń wmurowało tablicę pamiątkową !
Aaron Freimann –urodzony w 1871 r. ; wieloletni kierownik zbiorów judaików w Bibliotece Uniwersyteckiej w Frankfurcie. Do 1933 r. była to najbogatsza kolekcja w Europie licząca 18 000 tytułów. W 1938 r. wyemigrował do USA, gdzie zmarł w 1948 r.
Abraham Baer – ur. 1834 r. Zachwyt nad muzyką synagogalną skłonił go do pracy jako kantor ( śpiewak). Zbierał tradycyjne żydowskie utwory muzyczne, komponował muzykę liturgiczną. Był autorem zbioru 1505 melodii wykorzystywanych w nabożeństwach żydowskich, który ukazał się w 1871 r. Zmarł w Goeteborg.
Josef Isaacsohn – był rabinem we Frankfurcie nad menem, Rotterdamie ( 21 lat) na prośbę swoich rodaków z wielenia powrócił do miasta gdzie objął opustoszały urząd rabina. Wkrótce opuścił Wieleń aby objąć rabinat w Hamburgu, gdzie zmarł. Jego życzeniem było aby pochować go w mieście rodzinnym, co też się stało.
Pałac
Barokowa budowla postawiona na miejscu dawnego zamku. Zamek Wieleń, którego ostatnim właścicielem był Dr. Werner Hrabia von Schulenburg ma swoje początki w średniowieczu. W 1108 r. mowa jest o drewnianym zamku na wyspie na Noteci, w 1470 r. powstaje nowy zamek, pomiędzy Notecią a fosą zamkową.
W 1711 r. J. C. Sapieha rozpoczął budowę obecnego pałacu w stylu barokowym obok popadającej w ruinę starej budowli. Wybudowano go na palach dębowych z powodu podmokłego gruntu; po melioracjach łąk nadnoteckich podłoże wyschło i pale zaczęły murszeć, co spowodowało rysy na ścianach pałacu około 1920 roku. Właściciel pałacu polecić podmurować budowlę cementowymi palami aby zachować jej stabilność. Dobudowano duży balkon i taras z pawilonem.
W parku pałacowym najstarsze drzewa – kasztany pamiętały czasy Fryderyka Wielkiego. W 1892 r. uroczyście oddano do użytku, na wprost zachodniego skrzydła pałacu mauzoleum wybudowane z inicjatywy hrabiny Luisy. Hrabina ta przez 30 lat była jedyną właścicielką zamku (1874-1913).Po jej śmierci majątek dziedziczy córka Henriette. Jej brat Werner w 1914 r. idzie na front, pięciokrotnie ranny, dostaje się do niewoli, po powrocie kończy swoje studia. W 1924 r. hrabina Henriette przekazuje zamek swojemu synowi Dr. Graf von der Schulenburg, który poślubił hrabinę Sylwię Wedel. W 1928 r. kazał postawić na moście na dawnej fosie zamkowej pomnik konnego rycerza – Krzyżaka, na cokole pomnika był herb Netzekreis. Hrabia umarł w grudniu 1944 r, Pochowano go w mauzoleum z honorami wojskowymi jako majora z kampanii wrześniowej 1939 roku. W styczniu 1945 r. mauzoleum zostało splądrowane przez Armię Czerwoną. Zamek podpalono a jego wnętrza zostały całkowicie wypalone.
Klasycystyczna oficyna z k. XVIII w.,
przebudowana w poł. XIX w., podpiwniczona, parterowa, wzniesiona na planie prostokąta, fasadą skierowana na wschód. Na osi fasady widoczna alejka prowadząca do okrągłego klombu. Budynek nakryty jest czterospadowym dachem, z trójosiowymi wystawkami w obu elewacjach i lukarnami w połaciach szczytowych. W płn.-zach. narożniku dobudowana niewielka parterowa przybudówka. Na skutek przebudowy i dostosowania do celów szkolnych obie budowle posiadają zniekształcony układ dawnych wnętrz.
Park pałacowy
Park pochodzi z połowy XIX wieku. Ma powierzchnię około 14 ha. Na terenie parku znajduje się oficyna i przyległe budynki. W parku znajduje się staw i rośnie wiele okazów drzew o rozmiarach pomnikowych, w tym lipy drobnolistne i dęby szypułkowe.
Wieleń Północny
Dzisiejszy Wieleń dzieli się na dwie części : Wieleń Północny i Wieleń Południowy. Rozdziela je rzeka Noteć; do 1945 r. będąca granicą państwową. Po utracie Wielenia, który wszedł w skład II Rzeczpospolitej, Niemcy ze względów propagandowych utworzyli nową gminę – Wieleń Północny. Zbudowali od podstaw centrum nowego miasteczka, z rynkiem, stojącym przy nim kościołem i parkiem pośrodku. Jedną pierzeję rynku zabudowano domami dla urzędników. Ta nowa gmina liczyła w 1925 r. 499 mieszkańców (419 protestantów, 76 katolików, 2 ateistów) w 51 domach. Wieleń Północny dzięki wsparciu państwa rozwijał się dynamicznie; w 1933 liczył 749 mieszkańców. Osobną jednostką administracyjną Wieleń Północny pozostawał do 1977 r.
Wieleń Północny wywodzi się z dawnego majątku o nazwie Corda. Data powstania majątku Corda jest nieznana. Prawdopodobnie było to około roku 1700. W aktach klasyfikacyjnych z 1773 r. pisano o tym majątku, że księżna Sapieha wydzierżawiła go rodzinie von Blankensee. Prace w majątku wykonywali chłopi z okolicznych wsi; w 1816 r. mieszkało tu 36 osób. Dla następnych lat brak danych, bo majątek zaliczano administracyjnie do dóbr zamkowych Wieleń, a w 1929 r. do nowopowstałej gminy Corda; lasy włączono do leśnictwa Zamek Wieleń, bez żadnych miejscowości. Zabudowania włączono do najbliżej leżących miejscowości. Gmina wiejska Corda utworzona w 1929 r. obejmowała: majątek Corda wraz z mieszkaniami pracowników i szkołą; zamek Wieleń; Leśniczówka Neuhof; Osady pracowników leśnych Tiergarten i Springmuehle; fermę kurzą Tiergarten. Razem mieszkało w gminie 284 osoby ( 279 protestantów i 5 Żydów) mieszkających w 25 domach. W 1939 r. stało w niej 25 domów (liczących 60 gospodarstw domowych) z 213 mieszkańcami. Majątek Corda zarządzany był przed II wojną przez Schneidera, który był pilnym rolnikiem; przeważała uprawa roli, produkcja mleczna stałą na 2 miejscu. Kurza ferma na 1000 kur dawała dobre zyski; majątek miał pow. 380 ha, w tym 65 ha łąk i 10 ha pastwisk. Trzymano 25 koni,10 źrebaków i 3 woły zaprzęgowe a także maszyny rolnicze.
