kuźnica Żelichowska wchodzi w skład gminy Krzyż Wielkopolski. Wieś liczy obecnie 257 mieszkańców. Leży w malowniczej okolicy; pomiędzy wsią a Dębogóra ciągnie się kilka ozów, z których najwyższy tzw. oz babiogórski sięga do 85 m. Na zachód od wsi leżą trzy jeziora, a na południe od największego z nich pagórkowaty teren zwany Górami Bukowiny ( kiedyś planowano tu utworzenie rezerwatu przyrody „ Buczyna w Kuźnicy”). Chronić miał typowe buczyny pomorskie, z pomnikowymi okazami buka ( ponad 2,5 m obwodu). Nad J. Raczek Wielki znajduje się kąpielisko z pomostem i wiatą.
Historia wsi sięga XVI wieku. W dokumentach z 1546 r. podczas rozgraniczania dóbr wieleńskich od czarnkowskich wzmiankowana jest osada (officina mineraria, Hamer) nad rzeką Trzebinią (Słopica), według tych źródeł w pobliżu niej istniały stare piece hutnicze. W piecach wytapiano rudę darniową. W 1563 r. we wsi Hamer Dalssi należącej do parafii we Wieleniu istnieje staw na rzece Trzebini, a na rzece kuźnica o 3 kołach ; we wsi 11 rzemieślników płacących podatki. Właściciel kuźnicy ( Hamernik) zbudował sobie mały młyn o 1 kole, miał 2 ogrody, 2 łąki i barć dającą rocznie dwie ćwierci miodu. Miał 3 tygodnie w roku wolne , zatrudniał 12 pracowników; wytwarzał 6 pługów na tydzień. 9 jego pracowników dzierżawiło jezioro Nieradz Wielki płacąc 12 groszy rocznie. Ogólny dochód z Hamerni Dalszej wynosił 61 florenów 11 groszy. Ostatnia wzmianka o kuźni w 1581, potem prawdopodobnie upadek z powodu braku rud żelaza.
Gospoda wzmiankowana w 1564 r. prawdopodobnie od początku znajdowała się w posiadaniu rodziny Buchholz, gdyż w przywileju z 1604 r. mowa o przodkach obecnego gospodarza. Pierwotnie karczmarz pełnił obowiązki sołtysa. W 1639 r. karczmarz nazwiskiem Martin Buchholz wybudował nową gospodę.
Wieś została lokowana na prawie niemieckim ok. 1600 r.; W 1632 we wsi było 12 domów . Sołtysem Kuźnicy Żelichowskiej w 1678 był Martin Busse. Od jego nazwiska wieś przez wiele lat nazywano Bussenhammer ( Kuźnica Bussego). Rodzina ta wielokrotnie obejmowała urząd sołtysa (1747 Johann Busse sołtysem) w sąsiednich wsiach aż do roku 1891 kiedy zniesiono dziedziczne sołtysostwa.
W 1772 w wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej, miejscowość przeszła we władanie Prus, a potem Niemiec. W 1773 r. według spisów pruskich tylko sołtys i młynarz mieli powyżej 1 łana, 7 chłopów i 3 kosatów miało działki o mniejszej powierzchni. We wsi był jeszcze drugi karczmarz i nauczyciel. Wieś miała 224 ha i 129 mieszkańców. Ziemia była przeważnie słaba. W 1907 r. wybuchł wielki pożar w zagrodzie Neumeister, spaliło się pół wsi. Do 1939 r. obszar wsi powiększył się do 845,8 ha ,liczba ludności wzrosła do 639 osób. Było 17 chłopów z 2 końmi i 17 z jednym koniem.
Do Kuźnicy w tym czasie należało też 6 rodzin mieszkających przy leśniczówce Guntherswerder, 8 rodzin przy leśniczówce Klappbruch i zagrody Neubrandhaus i Koenigstheerofen.
Wieś należała do ewangelickiej parafii Eichberg ( Dębogóra), pierwszy dom modlitwy wybudowano w 1796 r, obecny kościół pochodzi z 1884 r.
W połowie XIX w. według SGKP ; obszaru 835 ha, 62 dymy, 520 dusz ( 14 katolików) . Nazwy miejscowe : Sucha Struga, Błoto Płonka i Karasie, Wzgórza Kłody.
W 1899 r. otwarto linię wąskotorową z Krzyża do Człopy, w 1904 r. przedłużono ją do Wałcza. Ostatni pasażerowie przejechali ta linią w lipcu 1991.W 1910 r, wieś liczyła 512 mieszkańców. W 1925 r. do wsi należały nieistniejące dzisiaj wybudowania Neubrandhaus (Zgorzele; w 1905 r. liczące 24 mieszkańców), leśniczówka Łokietek ( 1905 r. – 6 mieszkańców), Pustkowie ( 1905 r. -21 mieszkańców), Guentherswerder (Popiołki, w 1888 i 1905 r. – 7 mieszkańców ). Razem było 639 mieszkańców (627 protestantów, 9 katolików, 3 żydów) w 97 domach. W styczniu 1945 r. mieszkańcy wsi uciekali w małych grupach nie jedną kolumną. Spośród nich 4 popełniło samobójstwo, 5 zastrzelono. We wsi zabito 2 osoby a zniszczono 65 budynków, w tym 29 domów. 25 stycznia 1945 oddział Waffen-SS zamordował we wsi 6 jeńców wojennych – włoskich generałów. Pamiątkowa tablica znajduje się na Cmentarzu Żołnierzy Włoskich w Warszawie
Zabytki:
- cmentarz ewangelicki ob. katolicki, pochodzący z początku XX wieku, czynny, z aleją lipową na osi i centralnie usytuowanym krzyżem cmentarnym. Zachowane trzy nagrobki, najstarszy z 1932 roku.
- cmentarz ewangelicki obecnie katolicki, przykościelny, nieczynny, założony w 2 połowie XIX wieku. Na cmentarzu brak nagrobków i mogił, zachowany cokół pomnika ku czci poległych w 1 wojnie światowej.
Pomniki przyrody:
- sosna zwyczajna (o obwodzie 252 cm w 2012), która ma wyjątkowo osobliwy kształt. Drzewo rośnie na piaszczystym podłożu, więc przez lata wymywań odsłoniło swe korzenie, obecnie rozrosły się one do rozmiarów pni, łączących się na wysokości około 1,5 m w jeden, główny pień.
