Krzyż Wielkopolski – stolica gminy, jest młodym miastem; prawa miejskie uzyskał w 1935 roku. Początek miastu dała osada kolejowa powstała przy budowanej linii kolejowej ze Szczecina do Poznania. Obecnie liczba mieszkańców miasta wynosi 6200 osób.
Zespół stacji kolejowej Krzyż i osady kolejowej w rejonie ulic Rejtana, Staszica, Sikorskiego, jest jednym z najcenniejszych założeń kolejowych w skali regionu i Polski. Krzyż to pierwsza stacja węzłowa w województwie, powstała przy jednym z najważniejszych szlaków kolejowych Prus – Królewskiej Pruskiej Kolei Wschodniej. O bezcennych walorach zabytkowych tego kompleksu przesądza także unikatowa osada kolejowa, rozciągająca się po północnej stronie stacji, bezcenna nie tylko w skali Wielkopolski, ale całego kraju. Osada zachowała niemal wszystkie elementy kubaturowe oraz układ przestrzenny, ukształtowany ostatecznie w latach 20–tych XX w. W obrębie osady można prześledzić ewolucję w kolejowym budownictwie Prus od połowy XIX w., aż po okres międzywojenny. Najstarsza zabudowa zlokalizowana jest przy ul. Rejtana i Wojska Polskiego (z połowy XIX w.), a więc samego początku Krzyża Wlkp. Nieco młodsza jest zabudowa przy ul. Krótkiej (z lat 70-tych względnie 80-tych XIX wieku), a najmłodsza przy ul. Staszica (dawniej gen. Roli Żymierskiego) – lata pomiędzy 1911 a 1920 rokiem. Do dziś zachował się także duży park, wytyczony już w połowie XIX w., szkoła i kościół kolejowy z 1882 r. wraz z rzadką już dzwonnicą na drewnianym stojaku. Warta uwagi jest gazownia klasyczna, najprawdopodobniej pierwsza w Wielkopolsce. Całość stanowi niepowtarzalną realizację kolejową o funkcjach socjalno – bytowych, stanowi zarazem historyczny początek Krzyża Wlkp. na Kolei Wschodniej, który z czasem stał się wsią, a w 1936 r. zyskał prawa miejskie i funkcjonuje do dziś jako miasto Krzyż Wlkp. Pozostała historyczna zabudowa miasta pochodzi z 2 połowy XIX w. i 1 połowy XX wieku, wyróżniają się budynki 2 kościołów z 1882 i 1936r., szkoły (ob. LO, Zespół Szkół), poczty, byłej rzeźni z 1901 roku na końcu ul. Wojska Polskiego, willa właściciela fabryki krochmalu (obecnie MATEX) przy ul. Drawskiej 1.
Wydany w końcu XIX wieku Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego podaje następujące informacje o miejscowości ; stacja kolejowa 187 km od Berlina, 402 km od Królewca; 17 domów, 352 mieszkańców, należy do wsi i domeny Łukacza.
Zabytki:
- zespół stopnia wodnego „Krzyż nr 22” na rzece Noteć, 1898r.,
- śluza komorowa 1913 r.
- jaz z przepławką dla ryb 1913 r.
- budynek mieszkalny (Drawsko), 1918 r.
- budynek gospodarczy 1918 r.
