Skrzatusz

Skrzatusz w Gminie Szydłowo znany jest głównie jako cel licznych pielgrzymek. Jest to wieś sołecka licząca 817 mieszkańców. Leży przy starej drodze pocztowej Wałcz-Dobino-Skrzatusz-Zawada- Piła. Obszar wsi obejmuje również wybudowania Pluty, Klęśnik, Wildeck i Probostwo. Za Plutami przy drodze do Dobina leżą małe oczka wodne i mokradła. Północna i zachodnia część obfituje w łąki, na południowym wschodzie sięga góry Dąbrowy. Od góry Dąbrowy w stronę starej Łubianki ciągnie się piaszczysty wąwóz zwany „Piaszczystym wąwozem”. Wieś ma zwartą zabudowę w centrum wzdłuż równoległych ulic. W centrum stał kiedyś kościół ewangelicki. Wieś leży nad jeziorem ( powierzchnia m, głębokość zaledwie 1,5 metra) ; od zachodu jezioro zarasta coraz bardziej. Za torem kolejowym ciągną się łąki zwane Busz – na których dawniej swoje bydło wypasali mieszkańcy Jaraczewa.

W 1438 r. Piotr z Lichwina ( tenutariusz wałecki) lokuje wieś Skrzatusz na surowym korzeniu. Wieś otrzymała prawa takie same jak miasto Wałcz i zobowiązana była mleć swoje zboże w wałeckim młynie miejskim. Lokatorami wsi byli Stanisław Ćwieklicz i Marcin Oszczepnikowicz. Dostali 200 drzew na założenie barci, prawo do założenia karczmy ( każdy z nich), wolny wypas koni i owiec, łąki na utrzymanie konia, na którym zobowiązani byli służyć właścicielowi wsi. Sołtysi otrzymali prawo połowu ryb siecią w j. Okunko i Skrzatusz. Osadnicy mieli 15 lat wolnizny, potem czynsz wynosił 8 monet krakowskich płatnych w dniu św. Marcina. Na Wielkanoc 20 jaj, Narodzenia NMP 2 kurczaki

W 1524 starosta skazał sołtysa Łukasza za posiadanie soli saskiej. W 1563 r. podatek od wsi płacono od 34 półłanków, 4 zagrodników, 2 karczem, kowala i szewca. W 1586 r. podczas ustalania granicy wsi zeznawali mieszkańcy: Wojciech Goczek, Jakub Trzeciak, Grzegorz Jament, Jakub Plebanek, Jan Krąmka. W 1572 r. poświęcono nowy drewniany kościół; w 1608 r. był to kościół filialny Wałcza; W roku 1575 do kościoła sprowadzono figurkę Matki Bożej Bolesnej z 1. poł. XV wieku. Na przestrzeni lat wieś stała się miejscem pielgrzymkowym szeroko znanym w całej Wielkopolsce.

Dzięki staraniom starosty nowodworskiego Wojciecha Konstantyna z Goraja Brezy 15 września 1660 roku biskup Wojciech Tholibowski odłączył Skrzatusz od Wałcza i erygował samodzielną parafię, do której przyłączono Witankowo i Różewo ( Witankowo samodzielną parafią zostało dopiero w 2016 r.) Pierwszym proboszczem parafii został ksiądz Jakub Krueński. W związku z powstaniem parafii, za namową króla Jana III Sobieskiego, Wojciech Breza ufundował w Skrzatuszu nową murowaną świątynię pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP budowaną w latach 1683–1694. Piwnice kościelne stały się miejscem pochówku starostów i rodów szlacheckich władających okolicą ( Kleina, Schwander).Konsekracji kościoła dokonał w niedzielę „Laetare” 6 marca 1701 roku, biskup pomocniczy poznański, Hieronim Wierzbowski. Po zwycięskiej wojnie przeciw Turkom i Tatarom Jan III Sobieski 20 września 1690 roku specjalnym przywilejem powiększył dochody skrzatuskiego kościoła. Parafia została zrównana w swoich prawach z wielkimi parafiami miejskimi.

Wieś niszczyły pożary; w 1610 r. , kolejny w 1640 r. pochłonął 40 domów. Przemarsze wojsk w XVII w. doprowadziły do ruiny wsi; w 1729 r. żyło w niej 4 sołtysów i tylko 8 chłopów. W 1772 r. było 20 chłopów mieszkających w częściach wsi zwanych Mały Skrzatusz ( nie wiadomo gdzie leżał) i Duży Skrzatusz.

W 1789 r. była to wieś królewska z folwarkiem, kościołem katolickim i szpitalem dla ubogich. Siedziba starostwa nowodworskiego. Wieś dzieliła się na Duży i Mały Skrzatusz –łącznie 64 dymy; w 1820 71 dymów, w 1905 – 480 mk.)

Znajdujący się we wsi dwór leży w miejscu dawnego folwarku starostów początkowo wałeckich potem nowodworskich ( od 1650 r. Skrzatusz był rezydencją starostów nowodworskich). Folwarkiem początkowo zarządzał starosta z Wałcza, czasami był dzierżawiony. Po zaborze pruskim folwark został sprzedany przez państwo i wielokrotnie zmieniał właścicieli.

W XIX w. SGKP tak informował o wsi Skrzetusz, „ na pocz. XV w. Stratush, 1438 Skrzatusz, Seroce wieś z kościołem parafialnym nad jeziorem tej samej nazwy. Przy trakcie do Piły. Stacja pocztowa i kolejowa w miejscu. Obszaru 2460 ha ( 60 lasu, 39 łąk, 1066 roli ornej – razem z wybudowaniem Ulrichsfelde ( 1885 r. 3 domy 65 mieszkańców). Obie miejscowości miały 94 domy, 182 dymy, 958 mk (717 katolików, 226 ewangelików i 15 żydów. We wsi szkołą ewangelicka i dwuklasowa szkoła katolicka. Zamczysko skrzatuskie było siedzibą strostów nowodworskich i sięga dalekiej przeszłości. Dziś nie ma po nim śladu. Przywilej z 1438 opiewa, że włościanie w S. mają używać tych samych praw, co mieszczanie wałeccy. 1626 w obozie pod Gniewem wójtowstwo skrzetuskie za odwagę uzyskali Marcin Kowalkowski, Mikołaj Sokół, i Jakub Dryja. Kościół był dawniej filialny do Wałcza. W 1660 wyniósł go biskup poznański Albert Tolibowski. W 1694 wystawił nowy murowany kościół Wojciech Konstanty z Goraja Breza, wojewoda poznański ówczesny starosta wałecki. Dawniej słynął kościół jako miejsce cudowne, do którego rocznie około 10 000 ludzi pielgrzymowało. Znajdują się w nim wizerunki Kleinów i Schwandrów, tudzież portret Brezy, pochowanego u karmelitów w Poznaniu. Zasługuje na uwagę wielki ołtarz snycerskiej roboty z figurą NMP, dla której ten kościół został zbudowany. Ściany dookoła zdobią figury 12 apostołów, jest też kilka pięknych ornatów. Wsie parafialne: Marienfeld, Neumuehle, Rosenthal, Rozwałd ( Rosenfelde) ze szkołą parafialną, Skrzetusz ( szkoła par), Tarnowo, Wieściółka i Wittków ( szkoła parafialna).

W Rozwałdzie jest kościół filialny z 1807 r. z drzewa na nowo odbudowany i tegoż roku benedykowany. Szpital w S. fundował Wojciech Breza, Jan Osten – Sacken go wyposażył. 1888 parafia liczyła 2250 dusz. W S. była siedziba starosty nowodworskiego.

Osobną jednostką były dobra rycerskie Skrzatusz – (pozostałość po dawnym folwarku starościńskim) liczące 698 ha ( 4 lasu, 653 roli. Razem z folwarkiem Dąbową i Marienfeld liczyły w 1885 r. 8 domów, 33 dymy i 196 mk (84 katolików,112 ewangelików), należała do nich gorzelnia.

W 1910 r. wieś liczyła 990 mk. a majątek 252 mk.

Gmina Skrzatusz w 1925 r. obejmowała także poza wsią S. : Dworzec Skrzatusz ( w 1910 – 10 mk.), Marienfelde( Klęśnik) Propsteivorwerk (Probostwo – nie istnieje), Ulrichsfelde ( Pluty, w 1905 r. – 57 mieszkańców), Wildeck. Razem było 1318 mieszkańców (883 katolików, 434 protestantów) w 122 domach .

Zabytki:

SKRZATUSZ kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP. Do rejestru zabytków wpisany jest barokowy wystrój i wyposażenie kościoła ogółem 58 pozycji w tym ołtarze, wyroby rzemiosła, rzeźby, polichromie, portrety trumienne .Kościół wzniesiony został w latach 1687-94 z fundacji Wojciecha Konstantego Brezy jako wotum dziękczynne za zwycięstwo pod Wiedniem i miejsce kultu Matki Boskiej Bolesnej. Obiekt zbudowany został w stylu barokowym, salowy, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie, z zakrystią od pn., elewacja frontowa artykułowana masywnymi kolumnami w wielkim porządku dostawionymi do ściany, między kolumnami wnęki z figurami świętych. Podziały elewacji bocznych zaznaczone pilastrami. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowo-krzyżowym ozdobionym barokową polichromią w technice al. fresco, przy ścianach dostawione kolumny kompozytowe zwieńczone figurami apostołów i profilowanym gzymsem. Wyposażenie kościoła barokowe powstałe w XVII i XVIII w.
Cmentarz katolicki, założony na przełomie XIX i XX wieku, użytkowany, z zachowanym częściowo historycznym drzewostanem i nagrobkami. Własność komunalna.
Dwór, wniesiony w poł. XIX wieku, na rzucie prostokąta nakryty wysokim dachem naczółkowym. Obiekt użytkowany przez kilku właścicieli. Na elewacjach zachowane częściowo boniowania, wnętrze przekształcone.
Park dworski, założony w 2 poł. XIX wieku. Obiekt przekształcony, zachowane resztki sadu i drzewostanu.
Cmentarz ewangelicki z przełomu XIX/XX w. w osadzie Klęśnik (z kaplicą grobową Żychlińskich) .
Cmentarz ewangelicki na rozjeździe dróg od strony Szydłowa
ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PAR. P W. WNIEBOWZIĘCIA NMP: b. kapliczka z figurą św. Jana Chrzciciela, mur., poł. XIX, c. brama i mur kościelny, mur., poł. XIX.
114. ZESPÓŁ DWORCA PKP: a. dworzec PKP, ob. nieczynny, mur., poł. XIX, b. dom dla pracowników PKP, mur., pocz. XX.
115. ZESPÓŁ DWORSKO-PARKOWO-FOLWARCZNY: a. oficyna Nr 61, mur., k. XIX, b. magazyn zbożowy, mur., pocz. XX, c. obora-stajnia, ob. budynek gospodarczy, mur., 2 poł. XIX, d. budynek gospodarczy I, mur., 2 poł. XIX, e. budynek gospodarczy II, mur., 2 poł. XIX, f. obora, mur., 2 poł. XIX, g. stodoła I, mur., 2 poł. XIX, h. stodoła II, mur., 2 poł. XIX, i. stajnia, ob. budynek mieszkalny, mur., 2 poł. XIX, j. czworak Nr 66, mur., 2 poł. XIX, k. dwojak Nr 67, mur., 2 poł. XIX, l. dwojak Nr 68, mur., 2 poł. XIX, m. dwojak Nr 69, mur., 2 poł. XIX, n. dwojak Nr 70, mur., 2 poł. XIX.
116. ZAGRODA Nr 36: a. dom, mur., 2 poł. XIX, przebudowany, b. budynek gospodarczy, mur., 1901.
117. DOM Nr 6, mur., poł. XIX.
118. DOM Nr 10, mur./drewno, ok. 1930.
119. DOM Nr 15, mur., poł. XIX.
120. DOM Nr 26, mur.,1 poł. XIX, przebudowany.
121. DOM Nr 27, mur., k. XIX.
122. DOM Nr 35, mur., 2 poł. XIX.
123. DOM Nr 37, mur., 4 ćw. XIX.
124. DOM Nr 39, mur., ok. 1930.
125. DOM Nr 40, mur., poł. XIX.
126. DOM Nr 41, mur., ok. 1930.
127. DOM Nr 42, mur., pocz. XX.
128. DOM Nr 46, mur., ok. 1930.
129. DOM Nr 47, mur., 2 poł. XIX.
130. DOM Nr 48, mur., 2 poł. XIX.
131. DOM Nr 50, mur., k. XIX.
132. DOM Nr 51, mur., k. XIX.
133. DOM Nr 52, mur., k. XIX.
134. DOM Nr 53, mur., k. XIX.
135. DOM Nr 56, mur., 2 poł. XIX.
136. DOM Nr 101, mur., k. XIX, przebudowany.
137. ZESPÓŁ PŁATKARNI, ob. nieczynnej: a. płatkarnia, mur., 1905-07, b. budynek gospodarczy, mur., 1905-07.
138. BUDYNEK GOSPODARCZY, mur., pocz. XX.
139. BUDYNEK GOSPODARCZY Nr 44, mur., pocz. XX.
140. CMENTARZ EWANGELICKO-AUGSBURSKI, nieczynny, poł. XIX.
141. CMENTARZ EWANGELICKO-AUGSBURSKI, nieczynny, pocz. XIX.