Róża Wielka

Róża Wielka to wieś sołecka wchodząca w skład Gminy Szydłowo. Liczba mieszkańców wynosi 550 osób.

Wieś założono przy zdroju ( źródle nigdy nie wysychającym) –obecnie na jego miejscu stoją dwie pompy. Wieś leży na płaskim obniżeniu terenu ( na północ i południe od wsi teren jest 10 metrów wyższy) . Granice wsi sięgają Łomnickiej Strugi płynącej głęboką doliną. Zabudowania skupiają się przy dwóch ulicach biegnących przez wieś. Główna droga z Gostomii do dworca kolejowego Stobno na odcinku za Różą obsadzana była przynajmniej od początku XX stulecia jest drzewami owocowymi (jabłonie). W centrum wsi na wzniesieniu kościół katolicki (na pocz. XX w. otoczony był jeszcze starymi lipami). Kościół ewangelicki stał w pobliżu dzisiejszej świetlicy, przy tej samej ulicy co katolicki. Wokół wsi jest dużo wybudowań; tereny są urodzajne i pagórkowate. Najwyższe wzniesienie w okolicy na drodze do Różewa sięga 163 m n.p.m. Przy drodze do Leżenicy leży Różanka ( dawny Rosengut, jeszcze wcześniej zwany Żurawim Ostrowem).

Miejsce gdzie niegdyś rozpościerał się las, w którym chłopi wypasali swoje bydło leży na zachód od wsi pod lasem w stronę Niekurska. W pobliżu Róża Mała –dawny folwark Rosenfier.

Tereny wokół wsi zamieszkałe były w czasach prehistorycznych. Na polach znajdowano urny popielnicowe i resztki kości. Wg. niektórych historyków ( C. Schulz) lokowana w 1555 r. Lokowana za czasów Andrzeja Górki starosty wałeckiego w latach 1551-1583. W dokumentach pojawia się w roku 1588 podczas prac komisji rewizorów rozgraniczającej starostwa wałeckie i ujskie.

W 1565 r. Wojciech Czarnkowski wydał zezwolenie Janowi Gelinghausowi na budowę huty żelaza na gruncie pustym zwanym Róża, który wówczas należał do dóbr bialskich. W 1621 r. król Zygmunt III Waza nadał sołectwo w Róży rodzinie Kion za służbę w wojskach koronnych. Rodzina ta mieszkała w obecnej Rożance już w 1591 r. Miejscem pochówku tego rodu były piwnice kościoła katolickiego.

Według źródeł kościelnych pierwsza kapliczkę w miejscu obecnego kościoła postawili protestanci około 1571 r. W 1623 r. został odnowiony budowano nowy drewniany kościół po powrocie do katolików. W 1628 r. był kościołem parafialnym. W 1645 kościół filialny Wałcza. Parafię przywrócono w 1834 r. ( z filiami w Leżenicy i Gostomii). W 1641 r. komendariusz Adam Jerzy nie miał kanonicznej instytucji i urzędował tylko chwilowo. W zastępstwie nieobecnego duchownego rektor szkoły czytał ludowi postyllę katolicką w języku niemieckim i śpiewał z nimi nabożne pieśni. Później kościół w Róży bywał nieobsadzony i być może z tego powodu został w 1663 r. filią Wałcza. Komendariusz w Róży miał plebanię, stodołę, oborę, sad, staw rybny, włókę ziemi i pobierał dziesięcinę.

W 1689 r. Róża miała 64 domy, w 1800 r. mieszkało w niej 338 katolików i 86 luteran. W 1772 r. we wsi było dwóch sołtysów: Busse i Galecki oraz około 30 chłopów. W 1789 r. była to wieś królewska z folwarkiem i kościołem katolickim, licząca 64 dymy. W 1820 r. miała 67 dymów, 435 mk. W 1834 r. zniesiono wspólne użytkowanie pastwisk we wsi; liczyła wówczas 45 chłopów.

W 1832 r. stary drewniany kościół płonął, w 1833 r. gotowa była tymczasowa budowla, poświęcona przez ówczesnego oficjała wałeckiego ks. Józefa Dalskiego. Obecny kościół pochodzi z roku 1862.

Według informacji z XIX w. podanych w SGKP, Róża to:

1. duża wieś parafialna, kościół katolicki parafialny, szkoła 3 klasową katolicka ( w 1887 r. 2 nauczycieli i 235 dzieci i jednoklasowa szkoła ewangelicka ( 59 dzieci) .Z wybudowaniem Rosengut ( 1885 r. 5 domów i 47 mieszkańców) liczyła wieś 2207 ha ( 39 ha lasu, 48 ha łąk i 1962 ha roli). Gleba gliniasta, okolica górzysta, mieszkańcy trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła i rzemiosłami. Do Gostomii dochodzi poczta posłańcowa. W 1868 r. było 457 budynków, 150 domów, 232 dymy – 1267 mieszkańców (981 katolików, 269 ewangelików, 10 dysydentów i 7 żydów. Założona około 1555 r. W pierwszej połowie XIX stulecia znaleziono tu monety rzymskie. W 1621 r. Zygmunt III Waza nadaje sołectwo tutejsze za zbrojną służbę rodzinie KION. Także Kilian Malina –Malinowice otrzymuje tu grunta z obowiązkiem zbrojnej służby. W 1593 r. posiadali tu ewangelicy kościół, który im później odebrano.W 1628 stał drewniany kościół katolicki. Wójtostwo Roży i Gapy ( kłody) płaciło w 1771 r. kwarty 270 złotych polskich i hiberny 57 złp. 20 gr. Trzymał je wówczas Ludwik Dorpowski –major wojsk koronnych. Obecny kościół murowany pochodzi z 1862 r.

2 Róża Szlachecka ( Adlig Rose) –dobra rycerskie, razem z folwarkiem Rosenfier ( w 1885 r. 1 dom 3 mieszkańców) obejmują 381 ha ( 35 ha lasu, 20 łąk i 295 roli)w 1885 r. 5 domów, 93 mieszkańców, po większej części katolików)

W 1900 r. we wsi żyło 1086 mk. W 1905 r. było 1129 mk. W 1925 r. gmina Róża obejmowała także: Adlig Rose (Róża Mała, w 1905 r. 81 mk.), Rosenfier (nieistniejący folwark w górnym biegu Łomnicy), Rosengut ( w 1905 r. 36 mk.). Razem było 1227 mieszkańców (988 katolików, 233 protestantów) żyjących w 179 domach.

Warto zobaczyć:

Zespół kościoła par. p. w. św. Trójcy: kościół 1830-32 r., na rzucie prostokąta z wieżą do zach. nad kruchtą i prezbiterium od wsch., elewacje otynkowane, malowane. Z wyposażenia kościoła z XIX w. do rejestru zabytków wpisane są ołtarze główny i dwa ołtarze boczne, konfesjonał, rzeźby, feretron, lichtarz ; plebania Nr 26, mur., 2 ćw. XIX; mur kościelny z pocz. XX
cmentarz katolicki, przykościelny,. 1830-32 r.,
Dawna szkoła Nr 31,mur., pocz. XX w.
Dawna poczta, mur., 2 poł. XIX w.
Zespół Folwarczny RÓŻA MAŁA: a. dwór, Nr 106-107,mur., 4 ćw. XIX, b. dom mieszkalno-gospodarczy, Nr 90, mur., ok. 1930, przebudowany, c. dom Nr 101, mur., ok. 1935, d. dom mieszkalno-gospodarczy Nr 110, mur., ok. 1930, e. dom mieszkalno-gospodarczy Nr 111, mur., ok. 1930, f. dom mieszkalno-gospodarczy Nr 112, mur., ok. 1930, g. dom mieszkalno-gospodarczy Nr 113, mur., ok. 1930, h. dom robotników folwarcznych, ob. Nr 96, mur., 2 poł. XIX, i. stajnia, ob. stodoła z częścią gospodarczą, mur., 2 poł XIX, j. park, 4 ćw. XIX.
Zagroda nr 49: a. dom, mur., poł. XIX, b. budynek gospodarczy, mur., 2 poł. XIX.
Dom numer 12, mur., pocz. XX.
Dom nr 25, ob. punkt lekarski, mur., poł. XIX.
Dom nr 30, mur., 2 poł. XIX.
Dom nr 34, mur., lata 30-te XX.
Dom nr 54, mur., 1907, przebudowany.
Dom nr 61, mur., k. XIX.
Dom nr 62, mur., k. XIX.
Dom nr 64, mur., pocz. XX.
Budynek gospodarczy nr 7, mur., pocz. XX.

Cmentarz komunalny, czynny, poł. XIX.

BUSZ ZESPÓŁ DWORSKO-FOLWARCZNY: a. dwór, ob. dom mieszkalny Nr 143, mur., XIX/XX, b. magazyn, ob. dom mieszkalny Nr 145, mur., XIX/XX, c. owczarnia i magazyn, ob. nieużytkowany, mur., XIX/XX, d. dom robotników folwarcznych, ob. dom nr 147, mur., mur., 1910-20,budynek gospodarczy przy domu Nr 147, mur., XIX/XX, e. dom robotników folwarcznych, ob. nieużytkowany czworak, mur., XIX/XX, f. transformator, mur., XIX/XX.

Pomniki przyrody: