Kotuń

Kotuń, administracyjnie wchodzący w skład Gminy Szydłowo, to duża wieś sołecka licząca 763 mieszkańców

Wieś Kotuń składa się z 3 części : dawnego majątku Kotuń (zachodnia część wsi) z blokami popegeerowskimi, starej części wsi wzdłuż drogi do Cyku oraz nowego osiedla mieszkalnego domów jednorodzinnych. Leży na południowym zboczu pasa pagórków wysokich na 30 metrów, ciągnących się od Pokrzywnicy w stronę Piły. Pagórki te ciągną się na przestrzeni 5 km, pokrywa je gruba na 1 metr warstwa dobrej gliny, wykorzystywanej w przeszłości do produkcji cegieł. W Kotuniu istniała cegielnia, której wysoki czerwony  komin widoczny był z daleka. Została rozebrana w latach przemian po 1990 roku.  Na zboczach istnieje kilka źródeł bez większego znaczenia. Poniżej pagórków szeroki pas mokradeł i łąk a dalej las. Wieś osłonięta jest od północnych wiatrów co łagodzi nieco klimat; w przeszłości obserwowano wcześniejsze niż w okolicznych wsiach zakwitanie drzew. Wadą tego położenia jest to, że wieś omijają deszcze; chmury ciągną wzdłuż Noteci a jeśli ją przekroczą pada z nich nad lasem człopskim.

Pod koniec XVI w. na miejscu, gdzie obecnie leża zabudowania wsi Kotuń rozpościerał się las zwany Kotonia. Pierwsza wzmianka według niektórych źródeł pojawia się w 1617 r., gdy mowa jest o folwarku założonym na tym terenie. Jednym z pierwszych właścicieli był polski szlachcic Kilian Pobolski,  od którego  nazwiska pochodzą określenia  tama Pobolskiego  i most Pobolskiego. Jego następcą był  Bielawski, od niego z kolei pochodzi nazwa Łąki Bielwaskie. W 1663 r. wzmiankowana jest wieś Kotana razem z folwarkiem.

Folwark wzmiankowany jest też  w 1642 r. podczas rozgraniczenia między Kotuniem a Hutnikiem Pokrzywnickim( Pokrzywno) . W czasie potopu szwedzkiego folwark został prawie całkowicie zrujnowany. W 1669 r. powstał  spór między Kotuniem a Szydłowem o wypas bydła w okolicznym lesie.  Sołtysem Kotunia  w tym czasie był niejaki Arndt, znamy nazwiska chłopów: Jeske, i Spickermann.  W 1681 r. w lesie kotuńskim kwaterowali rozbójnicy (dezerterzy w wojska). Mieszkańcy okolicznych wsi  zebrali się aby oczyścić las z nieproszonych gości.

W 1773 r. Kotuń wchodził w skład starostwa ujskiego; we wsi mieszkali: sołtys, 2 karczmarzy, młynarz i kosaci. W 1789 r. była to wieś królewska razem z folwarkiem i młynem wodnym  licząca 23 dymy. W 1820 r. we wsi było 25 dymów; w 1820 r. miała 147 mieszkańców, w 1905 r. było 375 mieszkańców.

Do 1833 r., kiedy zniesiona została wspólnota w użytkowaniu łąk chłopi dysponowali łąkami wspólnie z mieszkańcami Stobna. W tym czasie każdy otrzymał swój kawałek łąki na własny wyłączny użytek. Wspólnota w użytkowaniu lasu została zniesiona dopiero w 1861 r. W 1848 r. budowana linia kolejowa z Berlina do Bydgoszczy ( Ostbahn) poprowadzona została przez las kotuński.

W 1812 r. folwark kupił pruski  urzędnik skarbowy Kegel. W 1831 r przejmuje go  jego syn Wilhelm Kegel,  od 1892 r. Franz Modrow z Wrzącej.  Rodzina Kegel założyła majątek Kegelshoehe ( na szczycie pagórków w stronę kłody) – oddzielony od wsi jako osobna osada w 1885 r.

Byli też założycielami Młyna Kegla ( Kegelsmuehl) –obecnie osada Leśny Dworek z pozostałościami po dawnym młynie.

W połowie XIX w. według SGKP – Kotuń obejmował 4 miejscowości :

1. szlacheckie dobra rycerskie, obszaru 3634 morgi, budynków 20, domów 7, katolików 73, ewangelików 51. Szkoła w miejscu

2. królewska wieś obszaru 3378 mórg, budynków 71, domów 25, katolików 57, ewangelików 174

3. Kegelshoehe –szlacheckie dobra, budynków 11 domów 3, mieszkańców 18 katolików, 13 ewangelików.

4. Kegelsmuehl – dobra, obszaru 2048, budynków 25,domów 6, katolików 75, ewangelików 54

W 1900 r.  wieś liczyła 147 mieszkańców, były w niej 2 fabryki mączki ziemniaczanej.

W 1925 r. do gminy Kotuń należały poza wsią Kotuń.: dworzec Stobno, Majątek Kotuń, Kegelshoehe –nieistniejąca już osada zwana Skrobek, założona w 1885 r., pierwszy właściciel Adolf Hausse, potem Fritz Bader ( w 1905 r. liczyła ona 80 mk.), Klappstein ( Cyk) . Razem w 70 domach żyło 585 mieszkańców ( 375 protestantów, 206 katolików)

Zabytki:

• Pałac, wzniesiony w 2 poł. XIX wieku, na rzucie prostokąta, piętrowy, nakryty dachem kopertowym. Najstarsze budynki tutejszego majątku ziemskiego liczącego ok. 9 ha wraz z okazałym pałacem pochodzą z II połowy XIX wieku. Sam pałac zbudowany w stylu modernistycznym jest prosty w bryle i posiada dwie kondygnacje. Powstał około 1900 roku i wraz z budynkami gospodarczymi oraz parkiem figuruje w rejestrze zabytków. Przed pałacem znajduje się dorodny okaz chronionego prawem dębu szypułkowego.
• 40. ZESPÓŁ SZKOLNY, ob. dom Nr 21: a. szkoła, ob. dom Nr21, mur., pocz. XX, b. budynek gospodarczy, mur. Pocz. XX.
• 41. SZKOŁA PODSTAWOWA, drewno, 1940.
•  42. ZESPÓŁ PAŁACOWO-PARKOWO-FOLWARCZNY wł. PPUH „Pro-Novus” Ostrów Wlkp.: a. czworak Nr 5, mur., poł. XIX, przebudowany, b. czworak Nr 5, mur., poł. XIX, przebudowany, c. chlew, mur., 1868, d. magazyn zboża i sprzętu technicznego, mur., XIX/XX, e. stodoła, mur., 4 ćw. XIX, f. chlewnia, mur., 4 ćw. XIX, g. stodoła, mur., 4 ćw. XIX, h. warsztat naprawczy, mur., 4 ćw. XIX, i. dom mieszkalny Nr 2, mur., 4 ćw. XIX, j. dom mieszkalny Nr 3, mur., 4 ćw. XIX, k. dom mieszkalny Nr 5, mur., 4 ćw. XIX, l. dom mieszkalny Nr 6, mur., 4 ćw. XIX, ł. park krajobrazowy, 2 poł. XIX.
• 43. ZESPÓŁ DOMU DLA PRACOWNIKA KOLEI przy torach Piła – Trzcianka: a. dom, mur., 1888, b. budynek gospodarczy, mur., 1888.
• 44.DOM DRÓŻNIKA, nieopodal stacji Storno, mur., 1890.
•  45. DOM Nr 6, mur., pocz. XX.
• 46. DOM Nr 9, mur., 4 ćw. XIX, przebudowany.
• 47. DOM Nr 10, mur., 4 ćw. XIX.
• 48. DOM Nr 12, mur., 1913.
•  49. DOM Nr 19, mur., pocz. XX.
• 50. DOM Nr 22, mur., 3 ćw. XIX.
• 51. DOM Nr 23, mur., poł. XIX.
• 52. CMENTARZ EWANGELICKO-AUGSBURSKI, nieczynny, poł. XIX.
• 53. CMENTARZ EWANGELICKO-AUGSBURSKI, nieczynny, poł. XIX.

Pomniki przyrody:

• Dąb szypułkowy przed pałacem
• Skupisko drzew w dawnym majątku Kegelshohe