Rosko to bardzo duża wieś należąca do Gminy Wieleń. Liczba mieszkańców wsi wynosi 1308 osób. Położona jest na południe od Noteci, przy drodze wojewódzkiej z Czarnkowa do Drezdenka. W Rosku działa największa w Wielkopolsce przetwórnia grzybów „ Danex”. Wieś od 5 września 2004 roku ma swój hejnał, który rozlega się z wieży kościoła; twórcą jest profesor Floriana Dąbrowski upamiętniony tablicą przy wejściu głównym.
Warunki naturalne okolic wsi nie są sprzyjające dla rozwoju rolnictwa, gleby są piaszczyste, ubogie, wody gruntowe są bardzo głęboko. Okolice Roska od dawna były zamieszkałe; w IX –XIII w. istniało grodzisko na łąkach nadnoteckich, zniszczone podczas regulacji rzeki na przełomie XIX/XX w. W wiekach XII- XIV na północ od dzisiejszej wsi na tzw. Wzgórzu Pawlika istniała osada. Pisana historia wsi sięga do średniowiecza, kiedy to w 1298 r. Władysław Łokietek nadał Wincentemu z Szamotuł kasztelanowi wieleńskiemu miasta Wieleń i Wronki wraz z okolicznymi wsiami, pośród których było Rosko. W 1515 r. właścicielem wsi został Łukasz Górka w drodze zamiany z Królem Zygmuntem Starym za Pobiedziska; w 1580 r. należało do kasztelana międzyrzeckiego Andrzeja Górki. Wówczas w Rosku było 28 półłanków, 1 łan sołtysi, 7 ćwierci karczemnych, 9 zagrodników, 2 komorników, 28 rybaków i 1 kowal. W 1614 r. była we wsi szkoła. W 1510 w Rosku było 18 kmieci, którzy płacili plebanowi z Wielenia po 1 ćwierci żyta, po 1 groszu stołowego i po denarze świętopietrza. W 1565 r. żyło tu 30 kmieci, którzy płacili po 24 grosze czynszu z 30 śladów i po 2 złote, 1 denarze, 6 groszy za prawo łowienia ryb w Noteci i Pokrzywnicy (Gulczance). Pańszczyzna wynosiła 2 dni w tygodniu sprzężajem ( koniem z pługiem lub innym narzędziem). Było też 7 zagrodników, 2 sołtysów posiadaczy dołów „ do kurzenia smoły” , sołtysi i kmiecie wspólnie dostarczali właścicielom 4 7/8 beczki miodu. W tymże roku nastąpiło rozgraniczenie gruntów Roska od Gulcza ( na rzece Pokrzywnicy) ; w Rosku były grunty piaszczyste i nieurodzajne oraz borowizna. Do R. należały jeziora i stawy: Tarlisko (stawek na strumieniu „karpie w nim bywają dla tarcia”), Dzierzązno (o pięciu toniach niewodowych), Dzierzążenko (jezioro o dwóch toniach, na których nie łowi się sieciami z powodu licznych przeszkód), Szczucze (Szczupacze na południe od Dzierżązna Małego) i Lipiny.
W 1710 r. Sapieha osiedlił w Rosku Niemców i innych osadników. Dla ewangelickich osadników wybudowano kościół w Rosku- kolonii. W XX wieku kościół został rozebrany a z pozyskanego materiału wybudowano kościół w Gulczu.
Pierwszy kościół katolicki p.w. ww. Świętych i Św. Stanisława powstał w 1573 r. , w czasie gdy kościół we Wieleniu znajdował się w rękach luteran; od 1630 r. był kościołem filialnym Wielenia. W latach 1856-58 wybudowano nowy kościół w stylu gotyckim i utworzono parafię Rosko, do której włączono Borkowski Folwark, Grabczy, Stepę Wrzeszczyńską. Parafia liczyła 1425 dusz.
W 1789 liczyło 81 dymów i było wsią szlachecką z kościołem katolickim i młynem. W XIX w. podawał SGKP- wieś kościelna nad rzeką Gulcz, parafia katolicka i poczta w miejscu, parafia ewangelicka w Wieleniu. Wraz ze Stępą Wrzeszczyńską (1 dom, 7 mieszkańców) liczy 144 domy, 1639 mieszkańców ( 1421 katolików, 215 protestantów, 3 Żydów), 3295 ha ( 1532 ha roli, 546 łąk, 597 lasu); czysty dochód z ha roli 8,22 marek, z ha łąk 35,64 marek, z lasu 0,39 marki. Majątek sołtysi liczy 1046 ha, należy doń gorzelnia, cegielnia, fabryka serów i hodowla bydła holenderskiego, właścicielem był Emil Lenz.
W 1905 r. miało 1765 mieszkańców, w 1910 r. 2033 mieszkańców. W początkach 1919 r. we wsi i okolicy prowadzone były walki powstania wielkopolskiego. Na przykościelnym cmentarzu znajduje się wspólna mogiła 10 powstańców. Ważną rolę w wybuchu powstania w Rosku odegrał ksiądz Brownsforsd, z którego inicjatywy utworzono Radę Ludową. Kilkudziesięciu powstańców z Roska uczestniczyło w walkach o Czarnków. W święto Trzech Króli powstańcy opanowali pocztę, dworzec kolejowy i odebrali niemieckim mieszkańcom część broni. Następnego dnia odział niemiecki z Wielenia w sile 12 ludzi „przywrócił porządek” we wsi , odbierając broń. Po tym wydarzeniu powstańcy utworzyli posterunki w całej wsi, pilnując szczególnie wjazdów do miejscowości. Mimo to, dnia 20 stycznia niemiecki patrol zaatakował posterunek na dworcu zabijając jednego i biorąc w niewolę drugiego powstańca. Dnia 2 lutego powstańcy odparli atak Niemców na Wrzeszczynę, biorąc do niewoli 36 nieprzyjaciół. W odwecie Niemcy ostrzelali z armat ustawionych na drugim brzegu Noteci łąki Roska i Wrzeszczyny, zabijając i raniąc duże ilości bydła. Kolejny atak na Rosko nastąpił 7 lutego; mimo dużej przewagi nieprzyjaciela powstańcy odparli go.
W 1920 r. Notecią poprowadzono granicę polsko – niemiecką. W latach przed II wojną w okolicach wsi, na zachód od zabudowań wydobywano węgiel brunatny metodą głębinową. W 1921 r. powstała spółka Sieradzkie Kopalnie Węgla Brunatnego, do której należała kopalnia w Rosku, zamknięta w 1932 r. Do dzisiaj podczas orki, wydobywa się fragmenty tej kopaliny.
Po wojnie obronnej w 1939 r. wieś zajęta została przez Niemców. W latach okupacji ciężki był los powstańców wielkopolskich, którzy musieli ukrywać się przed okupantem.
W 1945 r. 26 stycznia Niemcy zamordowali 2 włoskich generałów, pochowanych na miejscowym cmentarzu ewangelickim, potem ekshumowanych i przewiezionych do Włoch. W tymże miesiącu wydarzył się nieszczęśliwy wypadek na stacji kolejowej w Rosku; podczas przetaczania wagonów z żołnierzami Armii Czerwonej najechał na nie pociąg, zabijając kilkanaście osób, pochowanym w niewiadomym miejscu.
Po wojnie większość niemieckich mieszkańców wsi została wypędzona lub wyjechała dobrowolnie. Nieliczni pozostali grzebani byli na cmentarzu ewangelickim do lat 50 –tych; a potem na katolickim przy udziale pastora ewangelickiego. Cmentarz ewangelicki obecnie jest zdewastowany.
Na miejsce dawnych osadników przyjechały polskie rodziny z ziem zabranych przez ZSRR; głównie z Wołynia ( okolice Głęboczka). Wieś do 1975 r. była siedziba Gromady z wójtem na czele. W 1975 r. urząd wójta zastąpiony został urzędem sołtysa.
W XIX wieku badacz kultury ludowej Oskar Kolberg bawiąc w Rosku, zanotował takie wierzenia:
„W Rosku pod Wieleniem wierzono, że kiedy będąc na dworze (nie w izbie) zobaczyło się księżyc w nowiu, powinno się powiedzieć „Witaj księżycu, niebieski dziedzicu, w Niebie korona, a na ziemi fortuna i szczęście!”, co miało być dobrą wróżbą dla ubogich, kawalerów i panien”.
Z wręczaniem wieńca żniwnego związany był następujący obrzęd:
„Ceremoniję składania gospodarzowi wieńca żniwnego nazywają tu Osiołek. Na polu już przy ukończeniu sprzętu wiją wieniec ze żyta, pszenicy, w kwiaty polne ustrojony. Niesie go jedna z dziewcząt na głowie. Chłopy podniosą do góry grabie i na nich, niby chorągwie, porozwieszają chusty. Dziewczęta ustroją ze słomy bałwana niby chłopa, i z chłopem tym słomianym tańcują na podwórzu, gdy jedna z dziewcząt przynosi przed dom wieniec zwany tu koruną i panu go włoży na głowę, poczem sługa powiesi go w sieniu na kołku. Pan wyprawia wszystkim taniec i zabawę, z winem i ciastem.”
Warto zobaczyć:
Pomnik chóru Lutnia
Znajduje się na rynku, gdzie również fontanna i przystanek autobusowy. W czasach zaborów, Polacy tworzyli różnego rodzaju organizacje sportowe, muzyczne itp. w celu wspólnej działalności i pielęgnowania polskich tradycji. W Rosku w 1905 r. z inicjatywy miejscowego organisty powstało Koło Śpiewacze Lutnia
Tablica pamiątkowa Floriana Dąbrowskiego
Znajduje się na murze kościoła przy wejściu. Rodzony w Rosku w 1913 r. Jego ojciec Bolesław był miejscowym organistą . Wykładowca w wyższych szkołach muzycznych w Sopocie, Bydgoszczy, Poznaniu
Pomnik Powstańców Wielkopolskich –zlokalizowany przy kościele
Szkoła powszechna
W ubiegłych wiekach każde wyznanie miało swoją własną szkołę; Katolicka szkołą zbudowana została w latach 1856-1859 w pobliżu kościoła; kolejny budynek pochodził z 1912 roku , ma dwa skrzydła; mieściła się w nim szkoła, w której uczyły się wspólnie dzieci obu wyznań katolicy i ewangelicy. Niemiecka okupacja przerwała naukę, wznowiono ją dopiero w 1943 r.
Warto zobaczyć:
- Zespół kościoła parafialnego: kościół, mur.-kam, 1856-1858 r., cmentarz przykościelny, poł. XIX w. ; plebania, ul. Powstańców Wlkp.. 17, mur -kam., 1858 r., przebud. XIX/XX w. ;kuźnia przy plebanii, mur.-kam., poł. XIX w.
- kapliczka, ul. Powst. Wlkp. mur., 1 ćw. XX w.
- cmentarz katolicki, XX w.
- cmentarz ewangelicki, XIX w.
- szkoła, ul. Powstańców Wielkopolskich 46, mur., pocz. XX w.
- szkoła, biblioteka, ul. Powst. Wlkp.15, mur lata 20 –te XX w.
- przedszkole, ul. Powstańców Wielkopolskich 26, mur., z 1908 r.
- sala zebrań, ul. Powstańców Wielkopolskich 20, mur., z 1893 r.
- zespół stopnia wodnego nr 18 na rzece Noteć: urządzenia hydrotechniczne (śluza komorowa, jaz, przepławka dla ryb), 1898 r dom mieszkalno-gospodarczy, mur., z 1888 r.
- ul. Dworcowa; 2 dom pracowników kolei, mur., pocz. XX w.,
- ul. Kanałowa; Zagroda nr 12: dom, mur., pocz. XX w.; budynek gospodarczy, mur., pocz. XX w., Dom nr 13, mur., 1918 r., Kuźnia , mur. (kam.), poł. XIX w.
- ul. Mężykowska; Dom nr 7, mur., 2 poł. XIX w. i Dom nr 23, mur., pocz. XX w.
- ul. Powstańców Wielkopolskich Domy nr: 1O, mur., pocz. XX w. /nr 21, ur., 4 ćw. XIX w. / nr22 z lat 20 XX w./nr 24 z 1 ćw. XX w./ nr 24 a, mur., 1 ćw. XX w. /nr 25, mur., 1910-1920 r . / nr 29. mur., 4 ćw. XIX w. /zagroda nr 38: dom, mur.. 4 ćw. XIX w., budynek gospodarczy, mur. (kam.), 1 ćw. XX w. /dom nr 39, mur. (kam.), poł. XIX w./dom nr 43, mur., 4 ćw. XIX w. /nr 44, mur., 4 ćw. XIX w./nr 55, mur., pocz. XX w.
- ul. Studniowa , dom nr 1, mur., pocz. XX w. /dom nr 5, mur., ok. 1910 r.
