Herburtowo w Gminie Wieleń to dawna wieś olenderska na skraju Doliny Noteci. Liczba mieszkańców wynosi 213 osób
Nazwa wsi pochodzi od nazwiska rodowego jej założycielki – Zofii Czarnkowskiej z domu Herburt von Fulsztyn. Wystawiony przez nią przywilej zaginął, lecz ze źródeł kościelnych dowiadujemy się, że wieś powstała w 1614 r. Była to wieś olenderska, licząca w 1632 roku 19 domów. Inwentarz dóbr wieleńskich z 1653 r. wymienia we wsi 19 gospodarzy. Tylko jeden z nich był pełnym chłopem; wieś zaliczano do małych. W 1677 r. kolejny właściciel Wielenia- Grudziński wystawia drugi przywilej powtarzający warunki pierwszego. W owym czasie wieś posiadała 10 łanów i z każdego czynsz roczny wynosił 24 guldeny. W latach 1739-1762 nowy właściciel wsi, Piotr Sapieha sprzedaje chłopom duże kawałki łąk i ziemi.
W 1773 r. według pruskiego katastru wszyscy mieszkańcy byli Niemcami, posiadali swoje gospodarstwa na własność i dziedzicznie. Spośród nich 9 chłopów gospodaruje na jednym łanie każdy, 13 chłopów miało nieco mniej a 5 chłopów miało tylko ½ łana; we wsi był też potażnik. Razem wieś zamieszkiwały 202 osoby na 489 ha.
W 1789 r. była to licząca 29 dymów wieś szlachecka z domem modlitwy. Oczynszowanie w początkach XIX w. nie przyniosło powiększenia gospodarstw; nie było takiej konieczności, gdyż dobra ziemia na łąkach przynosiła rolnikom wystarczające dochody.
Do wsi należały też Filehner Papiermuehle Papiernik –znany w źródłach od 1631 r. ( pierwotnie kuźnica żelaza) , która do 1910 była samodzielna. Było to jedyne przedsiębiorstwo tego typu w powiecie nadnoteckim. Powstało przed 1631 r. w celu dostarczania papieru na potrzeby dworu we Wieleniu, część sprzedawało. Było bogato uposażone w ziemię – w 1773 r 100 ha ziemi i łąk. W 1905 r. Papiernia miała 41 mieszkańców; w 1910 r. było 30 mieszkańców.
W końcu XIX w. informował o wsi SGKP; Erbernia, wieś i gmina nad rzeczką Bukno poboczną Noteci; 2 miejscowości: E., E. kolonia, razem mają 47 domów, 418 mieszkańców ( 394 ewangelików, 17 katolików, 7 Żydów, 70 analfabetów).
Najwyższą liczbę mieszkańców wieś miała w 1871 r. –było to 418 osób; w 1885 r. już tylko 383 osoby; w 1905 r. żyło w niej 298 osób, w 1910 r. – 265 osób, w 1939 r. -276 osób.
Po I wojnie było we wsi 10 rolników z gospodarstwami w przedziale 15-29 ha.. W 1925 r. na 731,8 ha żyło 297 osób ( 290 protestantów i 7 katolików) zamieszkujących 54 domy.
Pierwszy dom modlitwy dla mieszkańców wsi powstał dopiero około 1640 r. i spłonął podczas wielkiego pożaru w dniach 18/19 maja 1781 r. Już w 1782 gmina zleciła budowę nowego niejakiemu Johannowi Schoeneck z Górnicy. Powstała nietypowa budowla szachulcowa, bez wypełnienia przestrzeni między belkami. Obecnie przy kościele znajduje się pomnik upamiętniający mord w Łozowej, dokonany przez bandy UPA w 1944 r. Potomkowie ocalałych uciekając z ziem zagarniętych po 1945 r. przez Sowietów osiedlili się w Herburtowie w opuszczonych poniemieckich zagrodach.
Dom dla nauczyciela wybudowano 1791 r. , w 1832 r. dobudowano doń klasę. Nową szkołę wybudowano również dla dzieci z Marianowa.
W stycznie 1945 nie było walk o wieś, ale podczas ewakuacji na zachód zginęły aż 24 osoby; 4 budynki we wsi zniszczono.
Warto zobaczyć:
- Zespół dawnego kościoła ewangelickiego: kościół, drew., 1787 r. ; kapliczka z figurą Matki Boskiej, mur., pocz. XX w., cmentarz przykościelny, k. XVIII w.; dzwonnica, drew., pocz. XX w.
- Cmentarz ewangelicko – augsburski z XIX w.
- szkoła obecnie dom mieszkalny nr 19 z 2 poł. XIX w.
- dom nr 5 ( 2 poł. XIX w.) ; dom nr 7 z końca XIX w. ;dom nr 11 z k. XIX w. ; dom nr 12 z k. XIX w.; dom nr 15 z pocz. XX w. ; dom nr 17z pocz. XX w. ; dom nr 21 z lat 30 XX w.; dom nr 22 z 2 poł XIX w.; dom nr 27 z pocz. XX w. ;
- zagroda nr 31: dom z k. XIX w., były chlew z 1912 r.
- dom 36 z pocz. XX w.
- chlew w zagrodzie nr 29 z pocz. XX w.
- transformator z 1 ćw. XX w.
