Czarnków

Czarnków to urokliwe wielkopolskie miasteczko położone nad Notecią. Jest stolicą powiatu czarnkowsko -trzcianeckiego, siedzibą władz miejskich i gminnych. Miasto liczy obecnie prawie 11 tysięcy mieszkańców. Dobrze rozwinięty jest przemysł; duże zakłady produkcji drzewnej.

Nazwa miasta pochodzi od czarnych, torfowych bagien, które kiedyś rozciągały się w Dolinie Noteci. Łąki noteckie przez stulecia dostarczały mieszkańcom taniego opału – torfu.

Miasto leży na skraju Doliny Noteci u stóp wzgórz górujących nad miastem o kilkadziesiąt metrów.  W miejscu gdzie pas wzgórz przerwany jest głębokim wąwozem (zwanym dawniej porta czarnkowiensis –bramą czarnkowską) usadowiło się miasto Czarnków. Leżące po obu stronach wąwozu wzgórza noszą nazwy Góra Krzyżowa i Góra Żydowska. Dobrym miejscem do rozpoczęcia zwiedzania Czarnkowa jest punkt widokowy na Górze Krzyżowej. Widać zeń charakterystyczne miejsca i budynki miasta: kościół, ratusz, starostwo powiatowe, most na Noteci, browar, Górę Żydowską.

W XII w. w okolicach mostu na lewym brzegu Noteci istniało grodzisko, od X do XII w. na prawym ( pomorskim) brzegu rzeki grodzisko stożkowate; między Czarnkowem a Pianówką osada nawodna. Średniowieczny gród leżał w okolicy dzisiejszego browaru, nad starym korytem Noteci; między grodem a miastem stanął zamek Czarnkowskich.  Gród w Czarnkowie pojawia się na kartach polskiej historii w 1108 r. kiedy było jego oblężenie przez wojska Bolesława Krzywoustego. W czasach rozbicia dzielnicowego po 1138 r. Noteć ponownie stała się północną granicą państwa polskiego. W mieście istniał gród książęcy, którym zarządzał kasztelan. W 1244 r. wzmiankowany jest pierwszy kasztelan czarnkowski – Eustachy. Pod koniec XIII w. ród Nałęcz obejmuje Czarnków we władanie (Wincenty z Szamotuł, syn Wincentego pana na Wieleniu). W tym czasie za Notecią następowało dynamicznie zajmowanie terenów między Drawą a Notecią przez Marchię Brandenburską. W 1331 r. Wincenty z Szamotuł obiecał margrabiemu Ludwikowi brandenburskiemu, że będzie strzegł jego interesów nad Notecią. W 1336 r. margrabia Ludwik zobowiązuje się wypłacić pewną sumę Sędziwojowi Czarnkowskiemu,  kasztelanowi nakielskiemu za obronę jego interesów w Czarnkowie. (Na podstawie tego układu jeszcze w 1432 r. krzyżacki wójt Nowej Marchii planuje wyprawę na Czarnków).

W 1369 r. pojawia się w kronikach  wzmianka o wójcie z Czarnkowa Bogumile – ojcu kronikarza Janka z Czarnkowa. Miasto Czarnków  w dokumentach pojawia się po raz pierwszy w 1392 r. (poznańskie księgi grodzkie zaczęto prowadzić w 1386 r. i wtedy na ich kartach pojawia się wiele innych miast Wielkopolski).  Miasto założono na prawie magdeburskim, jednak położenie między wysokim wzgórzami a Notecią spowodowało odstępstwa od schematu lokacji z rynkiem pośrodku otoczonym regularną siatką ulic.  Czarnków rozwijał się w pasie pomiędzy wzgórzami morenowymi a Notecią. Liczba mieszkańców nie była zbyt duża, bo w 1458 r. miasto wystawiło na wojnę tylko 6 pieszych ( Oborniki i Rogoźno po 15, Wieleń i Ujście po 10, Chodzież tylko 2). Ciekawostką jest, że mieszczanie także odrabiali pańszczyznę – 3 dni w roku na pańskim  folwarku w Dębem lub Śmieszkowie.

Ludność miasta spadła znacznie po wielkiej zarazie w  1709 r. ( wówczas żyło w nim  689 osób a w 1710 r. zostało  tylko 115 mieszkańców !).

Prawa obywatela miasta miał człowiek (tylko mężczyzna) o dochodzie 200 talarów rocznie z własnej pracy (tzw. procederu), lub posiadacz nieruchomości wartej  300 talarów. Miasto jak i okoliczne wsie  było przez długi czas własnością rodu Czarnkowskich, z krótkimi przerwami trwało to do 1727 r. Kolejnym właścicielem był Stanisław Leszczyński, następnie Poniatowski; w 1748 r. majątek podzielono na części i rozsprzedano.

W XVIII w. w mieście istniały szkoła i szpital. W 1773 r., po I rozbiorze Polski granica przebiegała 3 km na południe od Czarnkowa. Podczas zajęcia miasta przez Prusy przewagę miała w nim ludność niemiecka (podobna sytuacja w tym czasie była w Wieleniu, Trzciance, Chodzieży).W XIX w. w mieście istniały liczne zakłady przemysłowe: dwie wapniarnie, cegielnia, browar parowy, tartak parowy, przędzalnia wełny, mleczarnia, dwie olejarnie, młyn, 3 wiatraki, dwie drukarnie. Wyróżniały się okazałe budynki: 3 domy boże ( 2 kościoły i synagoga), trzy budynki szkolne, apteka, ratusz. Około 50 domów miało więcej niż 1 piętro. Liczba ludności miasta zmniejszyła się w XIX w. z powodu emigracji do Ameryki. Pod koniec XIX w. było 4103 mieszkańców; według SGKP „w r. 1871 liczyło 4269 mk., 1933 ewangelików Niemców, 1399 katolików, po większej części Polaków, 997 żydów Niemców. Głównym zatrudnieniem mieszkańców jest rolnictwo i chów bydła, obok tego handel końmi, bydłem, skórami, wełną, zbożem i sianem.” W 1847 r. nastąpiła budowa szosy do Trzcianki. W 1879 r. w mieście otwarto sąd okręgowy, były dwa kościoły, kilka szkół (mimo to było 844 analfabetów), dwóch lekarzy, jeden weterynarz, apteka, dwóch adwokatów.

W dniu 20 stycznia 1920 r. Noteć stała się granicą między Polską i Niemcami. Wiele gospodarstw leżących na północnym brzegu Noteci zostało odciętych od Czarnkowa. Dotychczas zwano je Czarnków Wybudowanie, teraz ze względów propagandowych otrzymały nazwę Deutsch Czarnikau (Czarnków Niemiecki). (Podobna sytuacja była z sąsiednim Wieleniem również podzielonym na część północną i południową.) Przed 1920 r. były na Wybudowaniu  2 gospodarstwa powyżej 20 ha, 6 gospodarstw o pow. 10-15 ha. Wszystkie miały pod dostatkiem łąk. Po ustaleniu granicy osiedliło się tu 6 kolejnych gospodarzy, z których 5 pozyskało od gminy parcele wielkości od 0,75 do 3,15 ha. Szósty gospodarz pochodził z Czarnkowa i budował na parceli, która wcześniej należała do miasta Cz. We wsi istniała gospoda Zum Netzestrand (Na Plaży Nadnoteckiej). Była to nowoczesna gospoda z dużą salą. Z powodu interesującego położenia przy przejściu granicznym jej ogródek letni cieszył się dużym powodzeniem nawet wśród mieszkańców Trzcianki. Szkoła z cegły, nakryta dachówką wybudowana  została w 1928 r, przy drodze do Bukowca, pośrodku obszaru nowej wsi. Poza klasą dla 30 uczniów znajdowało się tu mieszkanie nauczyciela. Istniał też Urząd Celny (Czerwony Dom), który był dawniej młynem a z powodu swojej wysokości stał się symbolem gminy. W jego sąsiedztwie zbudowano później mieszkania dla celników. W 1930 r.  w tej nowej gminie mieszkały 133 osoby. Katolicy i protestanci podlegali pod parafie w  Kuźnicy. 23 stycznia  1945 r. z powodu wczesnego ostrzału miasta Czarnkowa przez Rosjan  mieszkańcy tej wsi mieli czas na ewakuację. Totalnie zniszczono 9 domów mieszkalnych, 2 zostały zdemontowane po wojnie. Rozebrano nawet szkołę i postawiono na południe od Noteci. Z zabudowań gospodarczych zostało niewiele ponieważ wszystko co nie spłonęło zostało rozebrane.

WARTO ZOBACZYĆ

Rynek –Plac Wolności

Poznawanie Czarnkowa najlepiej rozpocząć od rynku. Znajduje się tutaj wiele miejsc związanych z historią miasta. Miasto lokowane zostało w XIV wieku. Jego centralnym miejscem, jak w każdym mieście był rynek. W 1820 r. rynek wybrukowano kamieniem pochodzącym z rozebranej grobli na Noteci.  Obecnie na rynku znajduje się ciekawa podświetlana fontanna. Trzy pierzeje rynku zamykają kamienice, południową pierzeję kościół z XVI w.

W czasach  reformacji w XVI w. Czarnków pozostał katolicki (Czarnkowscy), natomiast Wieleń (Górka) i Chodzież (Potuliccy) stały się protestanckie. W 1632 r. kościół czarnkowski stał się kolegiatą „aby zwiększyć ilość duchowieństwa i nabożeństwa odprawiać z większa pompą w celu przeciwstawienia się rozszerzającej się w okolicy nauce Lutra”.

Kościół w Czarnkowie p.w. Św. Marii Magdaleny wspomniany jest w dokumentach biskupa poznańskiego w 1298 r. W 1580 r. zawalił się pierwszy drewniany kościół i rozpoczęto budowę obecnego kościoła (poświęcony w 1586 r.). W 1602 r. nastąpiło wmurowanie tablicy pamiątkowej w kościele na cześć Czarnkowskich. Kościół ten  w latach II wojny od  1941 r. w połowie był magazynem wojskowym, w drugiej połowie odbywały się msze dla Niemców. Polacy na msze chodzili do Lubasza a po drodze ”polowali” na nich Niemcy; wyróżniał się właściciel browaru niejaki Koeppe (niszczył też kapliczki i krzyże na terenie miasta). Polacy w czasie okupacji nie mogli chodzić do parku, na kąpielisko, kina i kawiarni.

W mieście istniały dawniej jeszcze dwa kościoły katolickie: kościół św. Ducha wybudowany w 1636 r. w miejsce poprzedniego, zrujnowanego (stał w późniejszej dzielnicy żydowskiej); kolejna wizytacja z 1738 r. mówi o pustym placu po kościele…. oraz wybudowany na przedmieściu w  1572 r. kościół św. Andrzeja przy ulicy Wieleńskiej.  W dokumentach z  1738 r. mowa o świeżo wymurowanym kościele pobożnym nakładem Andrzeja i Jadwigi Młodeckich.  Podczas pobytu w Czarnkowie Armii Napoleońskiej w kościele był szpital dla rannych żołnierzy.  W 1818 r.  kościół ten zburzono.

Budynki przy rynku pochodzące z przełomu XIX/XX  w. są murowane, ale jeszcze w 1850 r.  z powodu dużej ilości pożarów miasto patrolowane było nocami  przez 4 patrole po 3 ludzi w każdym. W pamięci ludzkiej ciągle był wielki pożar z 1710 r.  w którym spłonęły 54 domy i 2 browary; oraz z roku 1766 r. kiedy miasto całkowicie spłonęło. Kolejny pożar wydarzył się 24.06.1859 r. kiedy wskutek  potężnej burzy całe miasto stanęło w ogniu.

W 1649 r.  w Czarnkowie powstało bractwo strzeleckie mocą przywileju Jana Kazimierza. W 1785 r. otwarto pierwszą aptekę; w  1840 r. aptekarz Just buduje pierwszy budynek dwupiętrowy w mieście. W 1855 r. następuje dobudowa wieży do kościoła katolickiego.

Na rynku ławeczka i pomnik Janka z Czarnkowa; a w sąsiedztwie kościoła Pomnik Powstańców wielkopolskich z 2019 r. wzniesiony w 100 rocznicę Powstania.  Pierwszy pomnik pochodzący z 1938 r. zniszczyli Niemcy we wrześniu 1939 r.

Przebieg Powstania Wielkopolskiego w 1919 r. Czarnkowie i okolicy wyglądał następująco:

• 3 stycznia powstańcy opanowali  miasto i objęli władzę.
• 7 stycznia lotnicy niemieccy startujący z Piły  ostrzeliwują miasto
• 8 stycznia oddział 300 powstańców wyruszył aby odbić Chodzież z rąk niemieckich; tymczasem w opróżnionym z polskich żołnierzy mieście, z domów niemieckich i żydowskich padają strzały; polski patrol konny zaalarmował sąsiednie wioski, odbito miasto, tylko w ratuszu utrzymała się załoga niemiecka; w końcu uciekła. Zginęło 12 Polaków w mieście  i 3 w walkach pod Chodzieżą
• Polski oddział powrócił z Chodzieży i zajął linię frontu wzdłuż Noteci od Walkowic po Wrzeszczynę.
• 11 stycznia zawarto ugodę z Niemcami
• 12 stycznia komendant garnizonu Piła odwołał ugodę; zaczął się ostrzał miasta ze wzgórz na przeciwległym brzegu Noteci.
• 2 lutego wojsko niemieckie zajmuje Wrzeszczynę rabując Polaków. Polacy z Roska (w sile 50 ludzi) przepędzają napastników. Niemcy w odwecie ostrzeliwują z armat Wrzeszczynę zmuszając polskie siły do wycofania.
• 7 lutego następuje atak niemiecki na Wrzeszczynę prowadzony przez regularne siły wojskowe  (Przez stację Wieleń Północny przejeżdżał transport wojskowy wiozący „ Freikorps Bruessow” liczący 1150 ludzi i baterię artylerii polowej. Skierowano go na Wrzeszczynę i Rosko). Polska obrona liczyła tylko 60 ludzi,  mimo to przegnali Niemców !
• W kolejnych dniach lutego niemiecki pociąg pancerny atakuje polski front pod Miałami z zamiarem przedarcia się do Poznania.
• 13 lutego w nocy trzy kompanie niemieckie przeszły przez zamarzniętą Noteć  i zajęły Romanowo. Zaskoczeni powstańcy bronili się do ostatniego naboju. Nad jeńcami Niemcy znęcali się bestialsko; jednego z nich chcieli zakopać żywcem! Odsiecz polska wyparła Niemców i zdobyto kilka wozów z bronią i amunicją, które Niemcy chcieli rozdać niemieckim mieszkańcom Romanowa.
• 17 lutego artyleria niemiecka ostrzeliwuje Czarnków i okolice – jeden granat uszkodził wieżę kościoła w Czarnkowie a w Dębem zabił kobietę i dziecko
• 18 stycznia 1920 polskie władze objęły Wieleń i ziemię wieleńską.

Nie wszystkie polskie potyczki z Niemcami w Czarnkowie kończyły się sukcesem;

W 1848 r. podczas Wiosny Ludów powstańcy Polacy zajęli  miasto rządzone wówczas przez Niemców, na wieży kościoła wywiesili polską flagę. Wypędzili starostę Junckera, ten zwoławszy okolicznych chłopów powrócił na ich czele do miasta przeganiając powstańców.

W 1939 r. walki o miasto rozgorzały już 1 września. Rano Niemcy prowadzili ostrzał miasta z drugiej strony Noteci z broni maszynowej a w mieście odzywały się strzały dywersantów niemieckich! Polscy saperzy wysadzili połowę mostu na Noteci o 9 rano. W południe Grenzschutz próbujący  się przedostać przez rzekę zostaje odparty. Mimo to ludność polska opuszcza miasto. Już 2 września Niemcy zajęli Czarnków ale oddział 60 polskich żołnierzy odbija miasto z rak wroga. Niemcy wycofując się biorą ( w typowy dla siebie tchórzliwy sposób) zakładników: burmistrza, proboszcza, aptekarza, sędziego.  Na rynku miasta wywiesili ogłoszenia o odpowiedzialności zakładników za los niemieckiej ludności Czarnkowa! 3 września Niemcy  zajmują na stałe miasto. Polakom odbiera się wszystko co może być podstawą niezależności gospodarczej a także radia, aparaty fotograficzne, narzędzia, majątek firmy itp. Wysiedlono początkowo 89 osób – mogli zabrać 20-50 kg bagażu,  reszta  dobytku zostawała w domu i przejmowali to Niemcy. Okupacja niemiecka trwała do stycznia 1945 r.

Ratusz

Budynek ratusza pochodzi z XIX w., jego poprzednik został zburzony przez wojska armii napoleońskiej. Na ratuszu tablica pamiątkowa poświęcona mieszkańcom miasta pomordowanym w niemieckich katowniach podczas  II Wojny Światowej.

Starostwo Powiatowe

Neogotycki budynek pochodzi z 1910 r. ;jest siedzibą władz powiatu czarnkowsko – trzcianeckiego. Tradycje powiatowe Czarnkowa sięgają  1816 r. kiedy powstał duży powiat czarnkowski; w 1818 r. odłączono odeń Piłę, Ujście, Chodzież i Budzyń –przyłączone do Powiatu Chodzieskiego.

Spichlerz zbożowy – XIX w.  ul. Krzyżowa

Pamiątka po świetności miasta jako miejsca licznych jarmarków i targów dla najbliższej okolicy. Dawny rynek zbożowy znajdował się u wylotu ul. Krzyżowej. W 1565 r.  – miasto otrzymało prawo do urządzania jarmarków od króla Zygmunta Augusta

Mural – centrum przy dworcu PKS

Na muralu przedstawiono charakterystyczne budynki miasta: wieżę ciśnień przy stacji kolejowej, ratusz, kościół, spichlerz. Na muralu namalowana postać ludzka to Wacław Taranczewski, urodzony w Czarnkowie malarz.

Dawna szkoła ewangelicka –ul. Wroniecka

Budynek szkoły pochodzi z 1888 r.Jest to pozostałość po dawnym centrum ewangelickim znajdującym się w tej okolicy ( był jeszcze zbór i cmentarz).

Ewangelicy w Czarnkowie mieszkali już w XVI w., w następnym stuleciu utworzyli własną gminę, którą na rozkaz władz rozwiązano w 1712 r. Ewangelicy osiedlali się u wylotu ul. Wieleńskiej, mieli tam swój cmentarz. W 1686 r. wydano zgodę na budowę zboru ale nie w Czarnkowie lecz w pobliskiej Kuźnicy. W 1706 r. z Nowej Marchii sprowadzono Martina Radtke – pastora ewangelickiego; w 1711 r. władze zakazały mu wykonywania jakichkolwiek czynności duchownych i praktycznie wypędzono go z miasta. Po zajęciu miasta przez Prusy, już w 1772 r. ewangelicy wystąpili do władz z petycją założenia własnej gminy. W 1773 r.  wybudowano pierwszy kościół drewniany, materiału dostarczył nieodpłatnie właściciel Czarnkowa Hrabia Świniarski. Na budowę murowanej świątyni król Fryderyk Wielki  III darował 22 500 marek. Postawiono ją w 1830 r., a w 1882 dostawiono do niej wieżę. Parafia obejmowała także okoliczne wsie, w trzech z nich stały domy modlitwy: Kuźnica, Bukowiec, Zofiowo. Liczba parafian wynosiła 4400 osób. Jeden z pastorów Julius Bentschel był potem pastorem w Berlinie, gdzie w 1861 r. wydał „Pieśni kościołów ewangelickich w Poznaniu”. Dodatkowo parafia Czarnków zarządzała gminami kościelnymi w Romanowie  i Hucie (700 dusz)

Muzeum Ziemi Czarnkowskiej – ul. Wroniecka

Budynek z XIX w. po dawnej po szkole katolickiej. Muzeum otwarte w 1998 r. gromadzi zbiory w 3 działach: archeologicznym, etnograficznym i historycznym.

Cmentarz – ul. Wroniecka

Wzdłuż starego muru zachowane kilkanaście nagrobków niemieckich mieszkańców miasta. Przed cmentarzem czołg T 34 – przeniesiony z czarnkowskiego rynku w latach 90-tych.

Browar/ dawny zamek

Browar z 1893 r.  słynący z niepasteryzowanego piwa. Zamek czarnkowski stał w okolicy dzisiejszego browaru, nad Notecią, która wówczas płynęła pod jego murami. Istniał w latach od 1331 do 1702 r. Niewiele wiemy o jego przeszłości, z czasów średniowiecza zachowała się informacja, że w 1364 r. Sędziwój opanował zamek czarnkowski z obcą (niemiecką) pomocą i ostrzegł Wedlów tuczyńskich i dobiegniewskich o szykującej się przeciw nim wyprawie Polaków.

Poczta z XIX w.  – ul. Kościuszki

Charakterystyczny budynek z czerwonej cegły podobny do  budynków pocztowych w sąsiednich miastach ( Trzcianka, Chodzież, Wałcz, Piła) 

Dawna szkoła miejska – ul. Kościuszki przy rondzie. Budynek z 1906 r. obecnie siedziba wielu instytucji i organizacji.

Marina i most na Noteci

Marina otwarta została w 2011 r. jako element przywracania ruchu turystycznego na Wielkiej Pętli Wielkopolski ( oraz MDW E 70).

Rzeka Noteć odgrywała ważną rolę w dziejach Czarnkowa, przeprawa przez rzekę stała się zalążkiem powstania grodu a następnie miasta Czarnkowa. Rzeka wykorzystywana była gospodarczo już w średniowieczu; z 1421 r. zachowała się skarga kierowana do Krzyżaków, że mieszczanie Drzenia (Drezdenka) i Landsbergu ( Gorzowa) blokują transport drewna spławianego rzeką  do Szczecina przez Jana i Kacpra z Czarnkowa. Inną formą wykorzystania gospodarczego  Noteci były  młyny na Noteci:  tzw. dolny i górny ( każdy miał po 4 koła).W 1925 r. nad Notecią urządzono plaże staraniem komitetu letniskowego.

Łąki nadnoteckie miały swoje nazwy; Lipica – na pagórku stał niegdyś dworek szlachcica ; na pocz. XIX w.  stała tu gospoda flisaków Czarna Hanka.; Bielawy – łąki miejskie (111 morg) za rzeźnią, podarowane miastu przez hrabiego Aleksandra Naramowskiego w 1701 r. Wylewy Noteci bywały niebezpieczne dla mieszkańców; W 1747 r. na  początku czerwca  poziom wody w Noteci podniósł się tak wysoko, że porwał drewnianą szkołę żydowską wraz z nauczycielem, jego żoną i 11 dziećmi uczącymi się w niej. Wszyscy zginęli !  Dnia 9 marca 1780 r. most w Czarnkowie i wiodąca dalej grobla przez dolinę zostały uszkodzone przez wysoką wodę i krę lodową (zginął jeden człowiek). Natomiast zimą 1812 -1813 zamarzły na Noteci  statki wiozące wyposażenie dla wojsk francuskich. Z powodu odwrotu Wielkiej Armii jej dowództwo zezwoliło okolicznej ludności na rabunek aby cenne wyposażenie nie wpadło w ręce Rosjan. W 1853 r. dnia  2 sierpnia była silna burza z gradem; dwie dziewczynki zbierające groszek na polu od strony Poznania porwane zostały przez płynące wody i poniesione na łąki bielawskie nad Notecią.

Noteć miała też dobroczynne działanie; zwana była dawniej polskim Nilem a jej coroczne wylewy użyźniały położone w dolinie łąki. W 1877 r. nastąpiła budowa mostu żelaznego na Noteci. Wysadzony przez Niemców w 1945 r. odbudowany został z wykorzystaniem przęsła mostu w Fordonie na Wiśle. Rozwój miasta coraz bardziej wiązał się z rzeką od dnia 1 października 1892 r. kiedy  powstała Królewska Inspekcja Budów Wodnych w Czarnkowie,  organizująca budowę śluz na Noteci. Już wcześniej rzeka była używana do transportu towarów; w 1815 r. nastąpiło nad Notecią otwarcie magazynu soli.

Dawna Dzielnica Żydowska – Okolice obecnego Placu Bartoszka .

Dzielnica Żydowska leżała na Przedmieściu Poznańskim, już za murami miasta. Oddzielona była łańcuchem od reszty miasta, tylko w niektóre dni wolno było podnosić łańcuch i wchodzić Żydom do pozostałych części miasta. Z czasem wokół dzielnicy powstały domy chrześcijańskich mieszkańców Czarnkowa i straciła ona swój zamknięty charakter. Masowe osadnictwo Żydów w mieście datuje się od połowy XVII w. W 1701 r. Adam Naramowski wydaje ordynację dotyczącą Żydów, w której napisano: „rzemiosła żadnego nie mogą robić prócz rzeźnictwa”. Mogli za to  handlować wełną, bydłem, drewnem. Religijną gminą żydowską zarządzali starsi gminy ( w 1710 r. byli to: Iochym Słomka, Icek Szyja, Moś Krawiec). Na terenie dzielnicy żydowskiej stał do 1655 r. Kościół św. Ducha. Został rozebrany z powodu złego stanu budowlanego; nie odbudowano go z uwagi na możliwe konflikty z nowymi mieszkańcami. Plac po kościele był pusty i odbywały się na nim targowiska. W 1759 r. wybudowano na nim synagogę. Budowla ta zawaliła się w 1878 r., następnie wybudowano nową, oddaną w 1879 r.

W 1773 r. Żydzi (362 osoby) stanowili 22 % mieszkańców Czarnkowa.  W 1840 było ich 1081 osób. W 1905 r. zaledwie 240 osób; w 1938 r. tylko 115 osób. W 1819 r. powstaje cmentarz żydowski przy ul. Poznańskiej. W 1878 r. wybudowano nową szkołę na pl. Bartoszka. W 1923 r. majątek gminy żydowskiej obejmował: synagogę, cmentarz ( obecnie zarośnięty, z nielicznymi macewami)  z domem dla dozorcy i domem przedpogrzebowym ( istnieje), dom gminny (istnieje) , łaźnię ( mykwa)  -istnieje do dzisiaj i szkoły ( istnieje). W listopadzie 1939 r. wszyscy czarnkowscy Żydzi (120 osób) zostali  wywiezieni do Kruszewa a potem do getta w Łodzi. Zginęli w Chełmie nad Nerem w 1940 r.  Jesienią 1939 r. nastąpiła rozbiórka synagogi.